Σύροι έποικοι στα Βαλκάνια: Μια άγνωστη μεσαιωνική ιστορία


Γιώργος Στάμκος

Καθώς κύματα προσφύγων από τη Συρία καταφθάνουν ακατάπαυστα εδώ και χρόνια στα ελληνικά νησιά, με σκοπό να βρουν ένα “ασφαλές καταφύγιο” στην Ευρώπη
για να ξεκινήσουν μια νέα ζωή, τόσο η εγχώρια, όσο και η βαλκανική αλλά και η ευρωπαϊκή ακροδεξιά ευρύτερα, έχει στοχοποιήσει τους Σύρους πρόσφυγες και μετανάστες, κατηγορώντας τους ως “λαθροεισβολείς” που έχουν δήθεν σχέδιο να “εποικίσουν μαζικά” την Ελλάδα, τα Βαλκάνια και την Ευρώπη. Φυσικά αυτό απέχει πολύ από την αλήθεια.

Ωστόσο, το γεγονός ότι η Ελλάδα και τα Βαλκάνια γίνονται στην εποχή μας τόπος φιλοξενίας και μόνιμης εγκατάστασης προσφύγων από τη Συρία, δεν πρέπει να μας παραξενεύει καθώς κάτι τέτοιο σε συμβαίνει για πρώτη φορά στην ιστορία. Κύματα Σύρων μεταναστών έχουν εγκατασταθεί αρκετές φορές στα Βαλκάνια κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα και μάλιστα με τις ευλογίες και την υποστήριξη της Κωνσταντινούπολης και του εκάστοτε Βυζαντινού Αυτοκράτορα, που παραχωρούσε στους Σύριους πρόσφυγες εύφορες εκτάσεις και προνόμια ώστε να γίνουν νομιμόφρονες Ρωμαίοι πολίτες και υπερασπιστές της Αυτοκρατορίας, και μάλιστα σε ιδιαίτερα δύσκολες περιόδους. Τα ίχνη των μεσαιωνικών συριακών εποικισμών στα Βαλκάνια δεν έχουν εξαφανιστεί εντελώς, ενώ οι Σύριοι έχουν συμβάλει κι αυτοί από την πλευρά τους στη συγκρότηση του σφριγηλού αμαλγάματος των σύγχρονων βαλκανικών λαών...

Υποχρεωτικές μετοικεσίες: μια πάγια πολιτική του Βυζαντίου

H πάγια στρατηγική της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν η ανάμειξη των πληθυσμών της επικράτειας της σ' ένα μεγάλο “χωνευτήρι” (melting pot), με κύρια ομογενοποιητικά στοιχεία την υπακοή στους νόμους και στην Αυτοκρατορική εξουσία, την πίστη στο Ορθόδοξο δόγμα και την υιοθέτηση αρχικά της Λατινικής και στη συνέχεια της Ελληνικής γλώσσας, που ήταν και η “Lingua Franca” της Ανατολής. Στόχος ήταν η ομογενοποίηση των ετερόκλητων πληθυσμών της Αυτοκρατορίας, ο εκρωμαϊσμός/εξελληνισμός τους κι εν τέλει ο έλεγχός τους, μέσω της πειθαρχίας και της τήρησης της βυζαντινής Ευταξίας. Το όλο εγχείρημα δεν ήταν καθόλου εύκολο, ειδικά όσον αφορούσε συμπαγείς ετερόφυλους και ετερόδοξους πληθυσμούς, που ζούσαν σε απομακρυσμένες επαρχίες στην περιφέρεια της Αυτοκρατορίας. Και ειδικά όταν αυτοί οι πληθυσμοί ήταν ανυπάκουοι, αντιστέκονταν κι εξεγείρονταν με το παραμικρό, όπως για παράδειγμα οι αιρετικοί Παυλικιανοί της Μικρά Ασίας.

Σ' αυτή την περίπτωση η πιο αποτελεσματική αντιμετώπιση, πέρα από τη στρατιωτική συντριβή και υποταγή τους, ήταν η υποχρεωτική μετοικεσία τους σε άλλες περιοχές της Αυτοκρατορίας.  Αυτή η τακτική έγινε αρκετά συνήθης μετά την περίοδο του Ιουστινιανού, όταν οι εισβολές, διεισδύσεις και εγκαταστάσεις ξένων φυλών στα αυτοκρατορικά εδάφη υποχρέωσαν την Κωνσταντινούπολη να επεξεργαστεί και να εφαρμόσει μεθοδικά μια πληθυσμιακή και δημογραφική πολιτική, η οποία θα μπορούσε να της εξασφαλίσει τον έλεγχο στις κλονιζόμενες περιοχές, την ασφάλεια των υπηκόων της και σε τελευταία ανάλυση τη δυνατότητα προσάρτησης και ένταξης στη ζώνη επιρροής της άλλότριων εθνικών και θρησκευτικών στοιχείων, με απώτερο στόχο την ενσωμάτωσή τους στον κόσμο της ρωμαϊκής Ευταξίας.

Η μαζική διείσδυση κι εγκατάσταση των σλαβικών πληθυσμών στη βαλκανική χερσόνησο στα τέλη του 6ου μ.Χ. αιώνα, από το Δούναβη μέχρι την Πελοπόννησο, προκάλεσε συχνές αναταραχές, αλλά και ανασφάλεια στους ντόπιους πληθυσμούς, ακόμη κι όταν οι νεοφερμένοι εγκαταστάθηκαν μόνιμα και σχημάτισαν Σκλαβηνίες υποτελείς στην Κωνσταντινούπολη. Οι συχνά επαναλαμβανόμενες στάσεις και αποστασίες των Σκαλβηνιών και γενικά ή αμφιταλαντευόμενη στάση των νεοφερμένων πληθυσμών της βαλκανικής ενδοχώρας, και ειδικά της μεθορίου, απέναντι στην Αυτοκρατορία και τα ζωτικά συμφέροντά της, ώθησαν τους Αυτοκράτορες να μετοικίσουν υποχρεωτικά τους πληθυσμούς αυτούς και να εγκαταστήσουν στη θέση τους επήλυδες πού ήταν, για λόγους εθνικής ταύτισης με τους Ρωμαίους ή συμφερόντων, πρόθυμοι να υπηρετήσουν την Αυτοκρατορική επίσημη πολιτική και να εδραιώσουν τη Ρωμαϊκή παρουσία σε ανομοιογενείς επαρχίες.

Από τα Βαλκάνια στη Μικρά Ασία: η περίπτωση των Σλάβων

Έτσι δεκάδες χιλιάδες, φιλικά προσκείμενοι προς τους Βούλγαρους, Σλάβοι της Μακεδονίας, μετακινήθηκαν υποχρεωτικά μακριά από τη “βουλγαρική μεθόριο” προς τα ενδότερα τής Μικράς Ασίας, ώστε να συνεισφέρουν στην ασφάλεια και στην άμυνα των στρατηγικών μεθοριακών περιοχών των αρμενικών βυζαντινών Θεμάτων τής Ανατολής απέναντι στους Άραβες. Στα χρόνια του Ιουστινιανού Β' αυτοί οι Σλάβοι μέτοικοι τοποθετούνται κυρίως στην Αρμενο-συριακή μεθόριο κι αργότερα στο Θέμα του Οψικίου, στη Βιθυνία. Ωστόσο η νομιμοφροσύνη των Σλάβων μετοίκων της Μικράς Ασίας προς την Κωνσταντινούπολη δεν ήταν πάντα δεδομένη και συχνά επαναστατούσαν ή αποστατούσαν.

Τέτοια ήταν και η αποστασία το 692 μ.Χ. 5.000 Σλάβων της Βιθυνίας (από τους τουλάχιστον 30.000 χιλιάδες περίπου που είχαν μετεγκατασταθεί εκεί), που όπως περιγράφει ο Θεοφάνης, πέρασαν στους Σαρακηνούς (Άραβες) όταν εκείνοι εισέβαλαν στη Μικρά Ασία. Αυτό όμως δεν εμπόδιζε τους Βυζαντινούς Αυτοκράτορες να συνεχίσουν την ίδια πολιτική με αποκορύφωμα το 765 μ.Χ. όταν, σύμφωνα με τον Πατριάρχη Νικόλαο, ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Δ' έδωσε εντολή να μεταφερθούν 208.000 Σλάβοι των Βαλκανίων στη Μικρά Ασία και ειδικά στη Βιθυνία, όπου και σώζονται ως σήμερα πληθώρα σλαβικών τοπωνυμίων, όπως για παράδειγμα η Γιάλοβα, Παμούκοβα, Ακτσάοβα κ.α. (Charanis P. The Slavic Element in Byzantine Asia Minor, 1972, σελ. 70.)
Δύσκολα μπορεί να αποτιμήσει κανείς αν αυτή η πολιτική της υποχρεωτικής μετεγκατάστασης πληθυσμών είχε περισσότερα θετικά παρά αρνητικά αποτελέσματα στα γενικότερα συμφέροντα της Αυτοκρατορίας. Το γεγονός ωστόσο πως η Κωνσταντινούπολη εφάρμοζε συστηματικά την πολιτική της υποχρεωτικής μετοικεσίας επί σχεδόν πέντε αιώνες σημαίνει πως είχε συμφέρον να το κάνει και ότι το τελικό αποτέλεσμα απέβαινε συνήθως προς όφελος της.

Μετεγκατάσταση Σύρων Μονοφυσίτων στη Θράκη

Προκειμένου να ενισχυθούν τα βόρεια σύνορα της Αυτοκρατορίας από την Βουλγαροσλαβική απειλή ο Αυτοκράτορας Λέοντας Δ (775-780), μετέφερε το 777 και εγκατέστησε στη Θράκη πλήθος Σύρων Ιακωβιτών Μονοφυσίτων. Το ίδιο έκανε και ο Αυτοκράτορας  Νικηφόρος Α' (802-811). Ο στόχος ήταν από τη μία να “αραιώσουν” οι ανατολικές ακριτικές επαρχίες της Αυτοκρατορίας από δυσκολοκυβέρνητους αιρετικούς πληθυσμούς, κι από την άλλη, εγκατεστημένοι πλέον στην άμεση ενδοχώρα (Θράκη) της πρωτεύουσας, να ελέγχονται καλύτερα, αλλά και να χρησιμοποιούνται και ως ανθρώπινη ασπίδα κατά των βουλγαρικών και άλλων επιδρομών από το βορρά. Ωστόσο αυτή η πολιτική αναγκαστικών μετοικήσεων κάθε άλλο παρά πετυχημένη αποδείχθηκε.

Την περίοδο πάντως που οι Ρωμαίοι Αυτοκράτορες μετέφεραν διαδοχικά κύματα από ανυπάκουους σλαβικούς πληθυσμούς από τα κεντρικά και νότια Βαλκάνια, και ειδικά από τη Μακεδονία και τη Θράκη, για να τους εγκαταστήσουν στη Μικρά Ασία, δηλαδή από τον 6ο μ.Χ. αιώνα ως τον 11ο μ.Χ. αιώνα, οι ίδιοι υποχρέωναν ανυπάκουους μικρασιατικούς πληθυσμούς και κυρίως Αρμένιους, Σύριους, αποστάτες μουσουλμάνους (Κιαφήρ), Μανιχαίους, αιρετικούς Μεσσαλιανούς και Παυλικιανούς, να μετεγκατασταθούν στα Βαλκάνια και κυρίως σε “μεθοριακές” περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης όπου, εκτός από Ρωμαίους (Έλληνες) ζούσαν και Σλάβοι, Βούλγαροι, Κουμάνοι κ.α. Σ' αυτές τις περιοχές υπήρχε η διαβρωτική επίδραση του ενδοβυζαντινού σλαβικού στοιχείου, πού στάθηκε συχνά ατίθασο απέναντι στη βυζαντινή διοίκηση, και φάνηκε πρόθυμο και έτοιμο να προσφέρει βοήθεια και συνεργασία στους εξωτερικούς γειτονικούς ομόγλωσσους του, πάντοτε φανατικούς πολεμίους και εχθρούς τού Βυζαντίου: τους Βουλγάρους.

 Η υποχρεωτική μετοικεσία, στην ουσία ο ξεριζωμός των Σύρων, αλλά ειδικά των ατίθασων και αιρετικών Παυλικιανών, και η εγκατάστασή τους στη Θράκη, είχε διπλό στόχο: από τη μία να τους διασπάσει, να τους κατακερματίσει και να τους αποδυναμώσει στην κοιτίδα τους (ανατολική Μικρά Ασία), κι από την άλλη να τους χρησιμοποιήσει ως ασπίδα και στρατιωτική εφεδρεία απέναντι στη βουλγαρική απειλή. Αυτό ήθελε να κάνει και ο αρμενικής καταγωγής αυτοκράτορας Ιωάννης Τσιμισκής (969-976), που μετακίνησε μαζικά ένα δεύτερο κύμα από αιρετικούς Παυλικιανούς της Μικράς Ασίας στη Φιλιππούπολη και στα περίχωρά της, ώστε να προστατέψει τη Θράκη από τους Βουλγάρους, τρέφοντας ενδόμυχα και την ελπίδα να τους επαναφέρει στον “ορθό δρόμο” (Ορθοδοξία) και να τους εκρωμαϊσει. Ωστόσο, τίποτε απ' όλα αυτά δεν συνέβη.

“Εν οις οικίζειν Σύρους και Αρμενίους”:  Αρμενοσύριοι στα Βαλκάνια με αυτοκρατορική βούλα



Για να αποδυναμώσουν λοιπόν το δυιστικό αντιεξουσιαστικό κίνημα των Παυλικιανών στη Μικρά Ασία, οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες, αφού τους νίκησαν στρατιωτικά, μετέφεραν δεκάδες χιλιάδες οικογένειες Παυλικιανών στα Βαλκάνια, κυρίως στην περιοχή της Θράκης. Έτσι, αντί το κίνημα να σβήσει μεταλαμπαδεύτηκε στα Βαλκάνια, και ειδικά στη Θράκη με επίκεντρο τη Φιλιππούπολη. Είναι μάλιστα σχεδόν βέβαιο πως το μετέπειτα αιρετικό κίνημα των Βογόμιλων, που απλώθηκε σ’ ολόκληρα τα Βαλκάνια και διέδωσε τη δυιστική θρησκεία στη Δύση, μέσω της αίρεσης των Παταρένων και των Καθαρών, ξεπήδησε υπό την ισχυρή επίδραση του Παυλικιανισμού, του Συριακού Μεσσαλιανισμού και του Μανιχαϊσμού, στους κατοίκους των Βαλκανίων (Βλ. Οι Πρόδρομοι των Βογόμιλων: Στη Σκιά του Άλλου Θεού, Γιώργος Στάμκος, Πύρινος Κόσμος, 2017).

Η πρώτη αναγκαστική μετοίκηση Παυλικιανών, αρμενοσυριακής καταγωγής, στη Θράκη έλαβε χώρα το 751 μ.Χ., όταν δεκάδες χιλιάδες αιρετικοί υποχρεώθηκαν από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ε' τον Κοπρώνυμο, που ήταν και ο ίδιος αρμενοσυριακής καταγωγής, να εγκατασταθούν στη σημερινή νότια Βουλγαρία και στην ανατολική Θράκη. Όπως αναφέρεται στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (1981, Τόμος ΣΤ, Εκδοτική Αθηνών, σελ. 33): “Ο Κωνσταντίνος Ε'... πραγματοποίησε το 746 εκστρατεία στη Συρία και το 752 στην Αρμενία και στη Μεσοποταμία. Κατά την πρώτη κατέλαβε τη Γερμανικεία και τη Δολίχη από τις οποίες μετέφερε συριακούς μονοφυσιτικούς πληθυσμούς στη Θράκη, και κατά τη Δεύτερη μετοίκισε πάλι στη Θράκη Αρμένιους και Σύριους από τη Μελιτινή και τη Θεοδοσούπολη, τις οποίες επίσης κατέλαβε”.  Στη σελίδα 183 του ίδιου τόμου (ΣΤ) της Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους αναφέρεται επίσης πως “Ο Κωνσταντίνος Ε' μεταφέρει από τις περιοχές της Καμάχου, Μελετινή και Θεοδοσιουπόλεως Παυλικιανούς Αρμένιους και τους εγκαθιστά στα 'ανιδρυόμενα πολίχνια' της Θράκης.

Οι ανατολικές πηγές ανεβάζουν σε 150.000 τους κατοίκους της Κιλικίας και της Συρίας που ο Λέων Δ' μετέφερε στην ίδια περιοχή. Σύμφωνα με τις πηγές “Κωνσταντίνος ήρξε δομείσθαι τα επί Θράκης πολίσματα, εν οις οικίζειν Σύρους και Αρμενίους, ους εκ τε Μελετηναίων πόλεως και Θεοδοσιοπόλεως ως μετανάστας πεποίηκε, τα εις την χρείαν αυτοίς ανήοντα, φιλοτίμως δωρησάμενος”. Όπως γράφει και ο Θεοφάνης: “ο δε Βασιλεύς Κωνσταντίνος Σύρους τε και Αρμενίους, ους ήγαγεν από Θεοδοσιουπόλεως και Μελετινής, εις την Θράκην μετώκισαν, εξ ων επλατύνθη η αίρεσις των Παυλικιανών” (Theophanes G.S.H.B. Vol 1. σελ. 66).

Η δεύτερη ιστορικά τεκμηριωμένη μετοίκηση συμπαγών πληθυσμών Παυλιακιανών και Μανιχαίων από την ανατολική Μικρά Ασία, βόρεια Συρία και την Καππαδοκία στη βυζαντινή Θράκη και συγκεκριμένα στην περιοχή της Φιλιππούπολης, έγινε το 974 μ.Χ. από τον αρμενικής καταγωγής στρατηγό και κατόπιν Αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή, που κατανίκησε τους Άραβες και απελευθέρωσε την Κιλικία και πολλά εδάφη της Αρμενίας και της βόρειας Συρίας, που κατοικούνταν από Αρμένιους, Μανιχαίους, Παυλικιανούς κ.α. Μάλιστα ο τότε Πατριάρχης Αντιοχείας Θεόδωρος, ανησυχώντας για τον έντονο προσηλυτισμό που διενεργούσαν οι Παυλικιανοί στις περιοχές της δικαιοδοσίας του, απευθύνθηκε προσωπικά προς το Αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή: “αξιώσιν εθέτο προς τον Ιωάννην τους Μανιχαίους εκ της εωάς μετοικίσαι προς τα εσπέρια, πολλούς τη αυτών μυσαρά αιρέσει διαφθείροντας”.

O διωγμός των Παυλικιανών από τη Μικρά Ασία στα Βαλκάνια

O Τσιμισκής επιθυμούσε να χρησιμοποιήσει τους εγκατεστημένους στη Φιλιππούπολη Παυλικιανούς ως προμάχους κατά των βουλγαρικών και άλλων επιδρομών από το βορρά: “Ιωάννης ο Τζιμισκής πολέμω νικήσας, εξανδραποδισάμενος εκ της Ασίας... εις την Θράκην μετήνεγκε. Και τα περί την Φιλιππούπολιν αυλίζεσθαι κατηνάγκασεν, άμα μεν των ερυμνοτάτων πόλεων και φρουρίων, α κατείχον τυρρανιώντες, απαγαγών, άμα δε και φύλακας επιστήσας ασφαλεστάτους των σκυθικών εκείνων διεκδρομών, ας υποσύχνως υπό βαρβάρων ταπί Θράκης επεπόνθει χωρία”. Οι νεοφερμένοι Παυλικιανοί συνάντησαν στην περιοχή αυτή απογόνους ομοθρήσκων τους, καθώς και Σύριους Ιακωβίτες Μονοφυσίτες, αλλά και Βογόμιλους, μια νέα αίρεση που εμφανίστηκε στη Θράκη την εποχή της αναταραχής και της κρίσης που προέκυψε από τους μακροχρόνιους πολέμους του βασιλιά Πέτρου της Βουλγαρίας (927-969). Ωστόσο οι Παυλικιανοί αποδείχθηκαν ανυπότακτοι, κακομεταχειρίζονταν τους ορθόδοξους κατοίκους της περιοχής, αρπάζοντας ακόμη και τις περιουσίες τους, ενώ δε δίστασαν να συμμαχήσουν με τους Πετσενέγκους και τους Κουμάνους κατά της Κωνσταντινούπολης.

Η τρίτη και τελευταία εγκατάσταση Μικρασιατών Παυλικιανών στη Θράκη έλαβε χώρα το 1020 μ.Χ. με εντολή του αυτοκράτορα Βασίλειου Β' Βουλγαροκτόνου, ο οποίος, αφού προηγουμένως είχε καταστείλει τις επαναστάσεις του Βάρδα Σκληρού και Βάρδα Φωκά, ανάγκασε τους χιλιάδες αιχμάλωτους, που ήταν στην πλειοψηφία τους Παυλικιανοί και μονοφυσίτες Σύροι, να μετοικήσουν στα Βαλκάνια, κοντά στις βουλγαρικές περιοχές που μόλις είχε επανακτήσει. Μέσα στα σχέδια του βυζαντινού αυτοκράτορα ήταν, εκτός από το να αποδυναμώσει τους αιρετικούς της ανατολικής Μικρά Ασίας και της Αρμενίας, να τους χρησιμοποιήσει στα Βαλκάνια ως “στρατιωτική εφεδρεία”, εμφυτεύοντας τους ανάμεσα σε ανυπότακτους πληθυσμούς, όπως οι Βούλγαροι και οι Σλάβοι, για να τους ελέγχει καλύτερα και τελικά να τους προσηλυτίσει στην Ορθοδοξία.

Αντίσταση στον εκρωμαϊσμό επί πέντε αιώνες

Ωστόσο ο φανατισμός αυτών των Μανιχαίων και των Παυλικιανών ήταν τόσο ισχυρός, όπως και το μίσος τους για την Ορθοδοξία, που στάθηκε αδύνατον να προσηλυτιστούν στο Ορθόδοξο δόγμα, αλλά και να εξελληνιστούν γλωσσικά. Διατήρησαν έτσι, επί σχεδόν πέντε αιώνες ακόμη, την ιδιαίτερη ταυτότητά τους, μαζί με την αρμενική γλώσσα τους και τον φανατικό μανιχαϊσμό τους. Με επίκεντρο τους τη Φιλιππούπολη, τα γύρω χωριά της και κάποια ακόμη χωριά τους στην Αξιούπολη ή Νεόκαστρο του Έβρου (Μαρίτσα), διέδιδαν τον Μανιχαϊσμό με ζέση και στους υπόλοιπους κατοίκους των Βαλκανίων που δεν είχαν ακόμη περάσει οριστικά στην Ορθοδοξία, ενώ επαναστατούσαν με την πρώτη ευκαιρία κατά της Κωνσταντινούπολης.

Επί Νικηφόρου Βοτανειάτη (1078-1081), σε συνεργασία με Κουμάνους και Πετσενέγκους, επαναστάτησαν και κατέλαβαν τη Σερδική (τη σημερινή Σόφια). Δεν επιθυμούσαν επαφή με Ορθοδόξους κι έλεγαν πως δεν άντεχαν ούτε τη θέα τους. Τα αισθήματα βέβαια ήταν αμοιβαία καθώς και οι Ορθόδοξοι περιφρονούσαν τους Παυλικιανούς, θεωρώντας τους μιάσματα, αποτρόπαιους αιρετικούς που δήθεν έτρωγαν χελώνες και σαύρες. Αυτό βέβαια δεν εμπόδιζε τους Ρωμαίους αυτοκράτορες να τους αξιοποιήσουν ως πηγή άντλησης στρατιωτών, καθώς ήταν γνωστοί για τη μαχητικότητα και τις στρατιωτικές τους δεξιότητες.

* Ο Γιώργος Στάμκος είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος.



           



Δημοσίευση σχολίου

Νεότερη Παλαιότερη