Γιώργος Στάμκος
H επιθυμία του υπουργού εξωτερικών της Τουρκίας, Μεβλούτ Τσαβούσογλου, να πραγματοποιήσει «ιδιωτική επίσκεψη» στη Δυτική Θράκη την Κυριακή 30 Μαίου 2021, προσπαθώντας να ανακινήσει ζήτημα «τουρκικής μειονότητας» στην Ελλάδα, και η άρνηση των συλλόγων των Πομάκων να τον υποδεχθούν στα χωριά τους, θεωρώντας τον «persona non grata», επανέφερε στο προσκήνιο τον ακήρυχτο πόλεμο που υφίσταται στους κόλπους της μουσουλμανικής μειονότητας ο οποίος εστιάζεται στην προσπάθεια εκτουρκισμού μιας, εθνοτικά ποικιλόμορφης, θρησκευτικής μειονότητας, τα δικαιώματα της οποίας αναγνωρίζονται και προστατεύονται με βάση τη Συνθήκη της Λωζάνης (1923).
Πομάκοι: μια «μειονότητα μέσα στη μειονότητα»
Από τη μία η «προστάτιδα» Τουρκία, με το Προξενείο της
Κομοτηνής, και τουρκικούς παράγοντες και μηχανισμούς της Δυτικής Θράκης
προσπαθούν εδώ και δεκαετίες να ομογενοποιήσουν εθνοτικά την μουσουλμανική
μειονότητα και να την καταστήσουν ολοκληρωτικά «τουρκική εθνική μειονότητα».
(Υπόψιν, από τους 135.000 περίπου Έλληνες μουσουλμάνους της Δυτικής Θράκης
εκτιμάται πως περίπου το 45% είναι Τουρκογενείς, δηλαδή εθνικά Τούρκοι, το 30%
Πομάκοι και το 25% είναι μουσουλμάνοι Ρομά, Κιρκάσιοι, Αιγύπτιοι, Σουδανοί
«Αφροτούρκοι» κ.ά. ). Από την άλλη οι μη τουρκικές μειονότητες, κυρίως οι
Πομάκοι και δευτερευόντως οι Ρομά, προσπαθούν να αντισταθούν στις πιέσεις για
εκτουρκισμό τους, διότι γνωρίζουν πως έτσι θα χαθεί πλήρως η ταυτότητά τους.
Δεν επιθυμούν την εισαγωγή και στα εδάφη τους του «τουρκικού μοντέλου» εθνικής
ομογενοποίησης, το οποίο αρνείται την ύπαρξη ακόμη και της κουρδικής
μειονότητας παρότι αριθμεί πάνω από 20 εκατομμύρια.
Τέλος το ελληνικό κράτος, στην επικράτεια του οποίου
ανήκει η Δυτική Θράκη από το 1918, προσπαθώντας εδώ και δεκαετίες να
περιθωριοποιήσει τη μουσουλμανική μειονότητα και να την εργαλειοποιήσει έναντι
της Τουρκίας, ακολουθούσε μια τακτική παρατηρητή και διαιτητή. Η Αθήνα έτρεφε
την ελπίδα πως, με την τακτική του «διαίρει και βασίλευε», θα αποδυνάμωνε τα
τουρκικά σχέδια επί της Δυτικής Θράκης, παρότι αυτή η πολιτική ζημίωνε Έλληνες
πολίτες μουσουλμανικού θρησκεύματος και ιδιαίτερα τους Πομάκους, που είναι μια
«μειονότητα μέσα στη μειονότητα». Ποιοι είναι όμως οι Πομάκοι της Ελλάδας;
Οι «Μπάρες» και οι «Ειδικές Συνοριακές Ζώνες» της Θράκης
Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1990 ο δασώδης ορεινός
όγκος της Ροδόπης και ειδικά το τμήμα που ανήκει στη Δυτική Θράκη ήταν μια
περιοχή κλειστή για όσους επιθυμούσαν να την επισκεφτούν. Θεωρούνταν από το
ελληνικό κράτος παραμεθόρια, μειονοτική υποβαθμισμένη και «εθνικά ύποπτη»
περιοχή. Λόγοι «εθνικής ασφάλειας» εμπόδιζαν την απρόσκοπτη πρόσβαση σ’ αυτή.
Για να την επισκεφτείς χρειαζόσουν «ειδική άδεια» από το Γενικό Επιτελείο
Στρατού και την Eλληνική Αστυνομία. Οι μπάρες και τα σημεία ελέγχου δεν άφηναν
κανένα περίεργο να πλησιάσει. Οι ντόπιοι κάτοικοί της, οι αινιγματικοί Πομάκοι,
σλαβόφωνοι μουσουλμάνοι, ήταν φοβισμένοι, καχύποπτοι, αγράμματοι και φτωχοί. Οι
περισσότεροι δεν μιλούσαν καν Ελληνικά. Η ορεινή Ροδόπη ήταν ουσιαστικά ένα
«γκέτο» στις παρυφές της ελληνικής επικράτειας. Γι’ αυτό και για τους
περισσότερους Έλληνες αποτελούσε μια πραγματική Terra Incognita, λες και δεν
ήταν κομμάτι της Ελλάδας…
Η Δυτική Θράκη είναι μια από τις πιο ενδιαφέρουσες αλλά
ταυτόχρονα και μια από τις πιο αντιφατικές περιοχές της Ελλάδας. Πεδινή και
ορεινή ταυτόχρονα, μεσογειακή και βαλκανική, χριστιανική και μουσουλμανική,
πλούσια αλλά και υποβαθμισμένη, η Θράκη φαίνεται, εκ πρώτης όψεως, ως μια
περιοχή γεμάτη αντιθέσεις. Επί δεκαετίες η Δυτική Θράκη ήταν μια παραμελημένη
παραμεθόρια περιοχή της Ελλάδας, μια περιοχή των συνόρων, της εσχατιάς του
αθηνοκεντρικού κράτους. Στα βόρειά της απλώνονταν η σκοτεινή ενδοχώρα του
Σιδηρούν Παραπετάσματος, του λεγόμενου «κομμουνιστικού μπλοκ», που την περίοδο
του Ψυχρού Πολέμου σκίαζε απειλητικά την Ελλάδα. Στα ανατολικά της, πέρα από
τον ποταμό Έβρο, απλώνονταν η Τουρκία, το εθνικιστικό-Κεμαλικό απομεινάρι της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με τις απροκάλυπτες επεκτατικές της βλέψεις προς
δυσμάς. Έτσι οι κάτοικοι της Θράκης, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, Έλληνες,
Τούρκοι και Πομάκοι, ένιωθαν συνεχώς το βάρος μιας ανασφάλειας κι ενός
αμείλικτου φόβου να επικρέμεται ως δαμόκλειο σπάθη πάνω από τα κεφάλια τους. Με
το ξέσπασμα μιας κρίσης ή ενός πολέμου, με το πρώτο «μπαμ», θα ήταν και τα
πρώτα θύματα...
Ο εξισλαμισμός των Πομάκων
Οι Πομάκοι της Δυτικής Θράκης, περίπου 35.000 άτομα
(23.000 στην Π.Ε Ξάνθης, 11.000 στη Π.Ε. Ροδόπης και 2.000 στην Π.Ε. Έβρου), αν
και Έλληνες πολίτες, δεν είναι ούτε ελληνικής καταγωγής, ούτε και χριστιανοί
στο θρήσκευμα, όπως είναι η πλειονότητα των κατοίκων της χώρας μας. Είναι
μουσουλμάνοι, η γλώσσα τους είναι σλαβική, για την ακρίβεια μια νότια διάλεκτος
της βουλγαρικής γλώσσας, και η καταγωγή
τους έχει αποτελέσει αντικείμενο έντονων διαφωνιών εκ μέρους των ιστορικών.
Οι Πομάκοι είναι σχετικά ψηλοί στο ανάστημα, έχουν
ανοιχτόχρωμο δέρμα, και αρκετοί είναι ξανθοί με γαλανά μάτια. Μέχρι πρόσφατα
ζούσαν απομονωμένοι στα χωριά τους και μόλις τελευταία άρχισαν να μετακινούνται
προς τα πεδινά και προς τις πόλεις της Θράκης και της υπόλοιπης Ελλάδας, ενώ
πολλοί έχουν μεταναστεύσει στην Ευρώπη.
Ως γνωστόν οι Πομάκοι μέχρι τον 17ο αιώνα ήταν
Χριστιανοί. Μέχρι τότε η ορεινή Ροδόπη έβριθε από εκκλησίες και μοναστήρια και
γι’ αυτό ονομάζονταν και Δεσποτοβούνι (εξού και το σημερινό όνομα Παπίκιο).
Στην ορεινή Ροδόπη έχουν διαπιστωθεί τα ερείπια δεκαοκτώ εκκλησιών και 336
εξωκλησιών, γεγονός που μαρτυρεί ότι η πρόσφατη θρησκεία των Πομάκων ήταν ο
χριστιανισμός, αν και υπήρχαν και πολλοί Πομάκοι «αιρετικοί» Παυλικιανοί και
Βογόμιλοι πριν εξισλαμιστούν.
Όλα αυτά τα χριστιανικά κτίσματα καταστράφηκαν κι
εγκαταλείφθηκαν όταν οι Πομάκοι ασπάστηκαν τον μουσουλμανισμό στα τέλη του 17ου
αιώνα και συγκεκριμένα την περίοδο που Μεγάλος Βεζίρης ήταν ο Μεχμέτ Κιοπρουλού
(1656-1661). Προύχοντες, λαός, ακόμη και οι ιερείς τους έσπευσαν ν’ ασπαστούν
τότε τη νέα θρησκεία. Μάταια ο μητροπολίτης Φιλιππούπολης Γαβριήλ (1636-1672)
προσπάθησε να τους μεταπείσει. Εκείνοι είχαν πάρει οριστικά την απόφαση
τους να περάσουν στο Νταρ αλ Ισλάμ…
Κρυπτοχριστιανικά στοιχεία στους Πομάκους
Οι Πομάκοι, όπως άλλωστε και οι Βόσνιοι Σλάβοι και οι
βόρειοι Αλβανοί (Γκέκηδες), έγιναν μουσουλμάνοι, αλλά δεν ξέχασαν εντελώς την
παλιά τους θρησκεία. Συνέχισαν να πιστεύουν στους χριστιανούς αγίους και να
τιμούν τη γιορτή τους, όπως τη γιορτή του Αγίου Δημητρίου και του Αγίου
Γεωργίου, που γιορτάζεται στις Θέρμες Ξάνθης. Διατήρησαν πολλές χριστιανικές
συνήθειες, που σταδιακά ξεχνιούνται, αλλάζουν και χάνονται Σε πολλά χωριά της
Ροδόπης οι Πομάκοι «σταυρώνουν» το ψωμί, μόλις το πλάσουν, «σταυρώνουν» τα μωρά
οι γυναίκες όταν τα αλλάζουν, ανάβουν καντήλια... «για να φέγγουν την νύχτα»,
ενώ ορισμένες γυναίκες χρησιμοποιούν εκφράσεις όπως «η Παναγιά μαζί σου» κλπ.
Σύμφωνα με τον Τσέχο ιστορικό και γλωσσολόγο του 19ου αιώνα Λεοπόλδο Γκάιτλερ,
ο Άγιος Δημήτριος είναι ο πιο αγαπητός «από μηχανής θεός» για όλες τις δύσκολες
στιγμές.
Αρκετοί Πομάκοι ασπάστηκαν ένα ρεύμα του βαλκανικού
ισλαμικού μυστικισμού, γνωστό ως μπεκτασισμός, που υποστήριζε πως «οι άγιοι
ανήκουν σε όλο τον κόσμο». Από τους 130.000 μουσουλμάνους της Δυτικής Θράκης οι
περισσότεροι είναι σουνίτες, αλλά υπάρχουν και περίπου 15.000 Μπεκτασήδες,
αρκετοί εκ των οποίων ζουν στο νομό Έβρου και είναι Πομάκοι. Ενδιαφέρον
παρουσιάζουν οι Κιζηλμπάσηδες (Ερυθροκέφαλοι) Πομάκοι του βορειοδυτικού Έβρου,
που η αίρεση τους παρουσιάζει κοινά χαρακτηριστικά τόσο προς το Χριστιανισμό,
όσο και προς τις αρχαίες μυστηριακές
τελετές.
Ενώ στην ελληνική Ροδόπη ζουν μόνον 35.000 Πομάκοι, στην
περιοχή της βουλγαρικής Ροδόπης κατοικούν περισσότεροι από 300.000 Πομάκοι,
τους οποίους φυσικά οι Βούλγαροι θεωρούν «νότιους Βούλγαρους». Άλλωστε η ίδια η
λέξη Πομάκος είναι βουλγαροσλάβικη και σημαίνει «βοηθός» (Pomagac) ή
«συνεργάτης». Υπάρχει βεβαίως και η ελληνική εκδοχή - «τραβηγμένη από τα
μαλλιά»- σύμφωνα με την οποία το Πομάκος προέρχεται από την ελληνική λέξη
«Πόμαξ», που σημαίνει πότης, μιας και οι αρχαίοι Θράκες, που δεν ήταν Έλληνες,
ήταν φημισμένοι πότες…
Η διαμάχη γύρω από την καταγωγή των Πομάκων
Στο νομό Ξάνθης ζουν σήμερα 20.000 Πομάκοι, το 70% των
Πομάκων της Δυτικής Θράκης. Οι γαλανομάτηδες Ροδοπαίοι Πομάκοι κατοικούν σε
δεκάδες μικρά χωριά της ορεινής Ξάνθης, τα γνωστότερα εκ των οποίων είναι ο
Εχίνος, η Γλαύκη, η Μύκη, το Ωραίο, οι Σάτραι, η Μελίβοια, οι Άνω και Κάτω
Θέρμες, η Πάχνη κ.α.
Η καταγωγή των Πομάκων παραμένει ένα αίνιγμα και είναι
αντικείμενο διαμάχης μεταξύ των ιστορικών και, κυρίως, μεταξύ των εθνικιστών
των τριών γειτονικών χωρών που μοιράζονται τη Θράκη (Ελλάδα, Τουρκία και
Βουλγαρία). Οι Τούρκοι, βασιζόμενοι κυρίως στην κοινή θρησκεία, θεωρούν τους Πομάκους «Τούρκους» και
συγκεκριμένα απογόνους των Κουμάνων και των Πετσενέγγων. Ο Τούρκος Ιστορικός
Celalettin Yucel ισχυρίστηκε ότι «μετά τους Θράκες, Ούννους και Αβάρους, ήλθαν
και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της οροσειράς της Ροδόπης, ήδη από το 700 μ.Χ.
και εξής, οι τουρκικές φυλές των Ούζων, Πετσενέγγων, Ογούζων, Κουμάνων,
Γκαγκαούζων και Γιουρούκων» (Π. Χιδίρογλου, Οι Έλληνες Πομάκοι και η Σχέση τους
με την Τουρκία).
Οι Βούλγαροι, βασιζόμενοι στη κοινή σλαβική γλώσσα, τους
θεωρούν «Βούλγαρους» και συγκεκριμένα τους θεωρούν μια επιμειξία Σλάβων και
Θρακών. Οι Έλληνες (οι εθνικιστές και όχι οι ιστορικοί), που δεν έχουν ούτε
κοινή γλώσσα ούτε (πλέον) κοινή θρησκεία με τους Πομάκους, τους θεωρούν
«Έλληνες» και συγκεκριμένα απογόνους του… αρχαίου θρακικού φύλλου των Αγριάννων
(άσχετα αν οι αρχαίοι Θράκες δεν ήταν Έλληνες και ούτε μιλούσαν Ελληνικά).
Στην πραγματικότητα οι σημερινοί Πομάκοι της ορεινής
Ξάνθης δεν είναι στην καταγωγή τους ούτε Τούρκοι, ούτε Βούλγαροι, ούτε φυσικά
και Έλληνες. Οι σλαβόφωνοι αυτοί Πομάκοι (η γλώσσα τους είναι πλησιέστερη προς
τα σλαβομακεδονικά του Πίριν και λιγότερο προς τα βουλγάρικα της Σόφιας), είναι
κυρίως απόγονοι των Σμολεάνων Σλάβων, ενός μικρού τμήματος εκσλαβισμένων Περσών
(του Μπάμπεκ) και Πετσενέγγενων και ειδικά εκσλαβισμένων Βλάχων, που με τη
σειρά τους είναι απόγονοι των αρχαίων θρακικών φύλων (Αγριάνες, Σάτρες κ.α.).
Αλλά αυτά είναι ζητήματα που αφορούν τους ιστορικούς,
διότι οι περισσότεροι σημερινοί Πομάκοι, άσχετα με την καταγωγή τους,
αισθάνονται «Τούρκοι» και τμήμα του «τουρκικού έθνους», ως αποτέλεσμα της
εκτουρκιστικής πολιτικής της Άγκυρας και του τουρκικού Προξενείου της
Κομοτηνής, που αντιμετωπίζει όλους τους μουσουλμάνους της Δυτικής Θράκης
(Τουρκόφωνους, Πομάκους, Κιρκάσιους, Τσιγγάνους κ.α,) ως «τουρκική μειονότητα».
Ας μην ξεχνάμε άλλωστε πως το 1920 ο Κεμάλ Πασάς, ο
μετέπειτα Ατατούρκ, διακήρυξε: «Σκοπός μας είναι η Δυτική Θράκη να παραμείνει
σε τουρκικά χέρια, ως ενιαίο σύνολο και σε κατάλληλο χρόνο και ευκαιρία να
ενωθεί με την μητέρα πατρίδα. Εμείς δεν μπορούμε να δεχθούμε την απαλλοτρίωση
του τουρκικού αυτού τμήματος. Οι αδελφοί μας της Δυτικής Θράκης πρέπει να
αγωνισθούν για να κερδίσουν την ανεξαρτησία και την αυτονομία της Δυτικής
Θράκης». Και αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται να έχει βγει ακόμη από τα μυαλά
των Τούρκων εθνικιστών.
Ο εκτουρκισμός των Πομάκων
Αν και στενοί συγγενείς με τους Πομάκους της Βουλγαρίας,
οι Έλληνες Πομάκοι δεν έδειξαν την επιθυμία να ενταχθούν στη Βουλγαρία και το
1946 παρουσίασαν στον ΟΗΕ την άποψη ότι κατάγονται από την αρχαία θρακική φυλή
των Αγριάνων και ζήτησαν να παραμείνουν οι περιοχές τους στους κόλπους της
Ελλάδας και να μην ενταχθούν έτσι στη Βουλγαρία. Βέβαια το ελληνικό κράτος
αντιμετώπισε αυτή τη μικρή μειονότητα πολύ σκληρά, ειδικά την περίοδο του
Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) και της Χούντας (1967-1974) και τους έσπρωξε έτσι
στην αγκαλιά της ουροποιητικής διαδικασίας
της Άγκυρας.
Οι Πομάκοι, που δεν είχαν δική τους γραπτή γλώσσα,
στέλνοντας τα παιδιά τους στα μειονοτικά σχολεία, μάθαιναν τούρκικα με το
λατινικό αλφάβητο, άσχετα αν η μητρική τους γλώσσα είναι σλαβική (νότια
διάλεκτος της Βουλγαρικής), με πολλές τουρκικές και ελληνικές λέξεις. Με τον
καιρό λοιπόν άρχισαν να διαμορφώνουν τουρκική εθνική συνείδηση και μάλιστα με την
ευθύνη του ελληνικού κράτους: Το 1954 η ελληνική Κυβέρνηση υποχρέωσε όλα τα
μουσουλμανικά σχολεία να ονομάζονται τουρκικά για να πετύχει διάκριση από τα
αντίστοιχα μουσουλμανικά της Βουλγαρίας. Το 1955 δόθηκε εντολή στον επιθεωρητή
μουσουλμανικών σχολείων της δυτικής Θράκης να οργανώσει συνέδρια Πομάκων
δασκάλων για την εισαγωγή του λατινικού αλφαβήτου, δηλαδή της τουρκικής γλώσσας
αφού οι Νεότουρκοι έχουν υιοθετήσει το λατινικό αλφάβητο. Η εισαγωγή του
λατινικού αλφάβητου και της τουρκικής γλώσσας στα σχολεία των Πομάκων
ολοκληρώθηκε το 1973. Αποτέλεσμα όλων αυτών των διαδικασιών είναι οι
περισσότεροι σημερινοί Πομάκοι να θεωρούν τους εαυτούς τους «Τούρκους».
«Είμαστε τα
“ορφανά” της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας»
Πριν από κάποια χρόνια βρέθηκα σ’ έναν μικρό καφενείο στο
χωριό Θέρμες της δυτικής Ροδόπης (στο σημείο που βρίσκονται τα ιαματικά λουτρά,
λίγα μόλις χιλιόμετρα από τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα) και, άκουσα τον εαυτό
μου, να απευθύνει αυτή την προκλητική ερώτηση σε μια παρέα Πομάκων, που έπιναν
και γελούσαν, μιλώντας Πομακικά (σλαβικά), και πετώντας που και που από καμιά
ελληνική ή τουρκική λέξη: «Τι είστε εσείς; Έλληνες ή Τούρκοι;» Δεν ξέρω κι εγώ πως πήρα το θάρρος να
ξεστομίσω αυτή την προκλητική ερώτηση αυτοπροσδιορισμού, η οποία μπορεί να
γίνει αφορμή για συγκρούσεις. Γι’ αυτό και στην αρχή οι Πομάκοι της παρέας δεν
έδειξαν να δίνουν σημασία, νομίζοντας πως τους έκανα πλάκα.
Για μερικά δευτερόλεπτα έπεσε σιωπή στην παρέα. Κανείς
δεν έβγαζε άχνα. Κατόπιν, ο πιο
ευδιάθετος Πομάκος, έδωσε πρώτος την αυθόρμητη απάντηση: «Τούρκοι!
Μουσουλμάνοι». Αμέσως πήρε τη σκυτάλη ο Σάμι, ο πιο μορφωμένος της παρέας, ένας
έμπορος δερμάτων που είχε γυρίσει όλο τον κόσμο, και σοβαρός απάντησε: «Είμαστε
Έλληνες πολίτες, μουσουλμάνοι στο θρήσκευμα». «Και ποια είναι η εθνικότητά
σας;» τον ρώτησα, χωρίς να του δώσω χρόνο για υπεκφυγές. «Μπορείς να πεις πως
είμαστε Τούρκοι, αλλά θα μπορούσαμε να είμαστε Έλληνες ή Βούλγαροι, επειδή η
εθνικότητα στην περιοχή μας δεν είναι μόνο θέμα ιστορίας ή καταγωγής, αλλά και
θέμα πολιτικής…». Και πριν προλάβει να τελειώσει, ο πιο εμπνευσμένος της παρέας
που όλη την ώρα σιγοτραγουδούσε παλιές ελληνικές μελωδίες, έδωσε τη δική του
απάντηση που με βύθισε σε σκέψεις: «Είμαστε τα
“ορφανά” της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας»...