Καζακστάν: Οι λαϊκές κινητοποιήσεις και οι συμπληγάδες του ιμπεριαλισμού

Το Καζακστάν είναι 9ο σε έκταση, 2.724.900 km2 και 64ο σε πληθυσμό, >19.000.000, δίχως να αναμένεται έκρηξη (2050-24.000.000). Είναι 184ο σε πληθυσμιακή πυκνότητα-εξαιρετικά αραιοκατοικημένο, 6,82 άνθρωποι/km2. Μεγαλύτερη πόλη είναι το Άλμα Άτι, ως το 1997 πρωτεύουσα. Αντικαταστάθηκε από τη Νουρ-Σουλτάν, πρώην Αστάνα. Αυτή το 2019 μετονομάστηκε προς τιμήν του προηγούμενου Προέδρου, Νουρσουλτάν Ναζαρμπάγεφ.

 

Γράφει ο

ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΟΥΒΑΡΔΑΣ

Διεθνολόγος-Πολιτικός Επιστήμονας

 

Είναι πολυεθνικό-πολυπολιτισμικό κράτος. 67% Καζάκοι, 22% Ρώσοι, έκαστοι Ουζμπέκοι, Ουκρανοί, Τάταροι, Ουιγούροι, Γερμανοί, άλλοι <5%. Πιο διαδεδομένη γλώσσα είναι η Ρωσική, όμως κρατική είναι Τουρκογενής Κιπτσάκ. Οι Μουσουλμάνοι αποτελούν το 70,2% του πληθυσμού, κυρίως Σουνίτες, ενώ το 26,2% είναι Χριστιανοί, κυρίως ορθόδοξοι. Το Σλαβικό-Ορθόδοξο στοιχείο κυριαρχεί στις πόλεις και στο βορρά, ενώ το Τουρανικό-Ισλαμικό στην ύπαιθρο.

 

Άνω του μισού πληθυσμού κατοικεί στις πόλεις. Το 2017 το ΑΕΠ και το κατά κεφαλήν ΑΕΠ ήταν 55α στον κόσμο (τα Ελληνικά 51α) και τα μεγαλύτερα στην Κεντρική Ασία. Το 2018 το δημόσιο χρέος βρισκόταν στο 93%/ΑΕΠ, Τα συναλλαγματικά του αποθέματα μπορούσαν να καλύψουν τις εισαγωγές ενός έτους, οι εξαγωγές ήταν δύο+ φορές μεγαλύτερες από τις εισαγωγές.

 

Το 2018 το ΑΕΠ διαμορφωνόταν: Εμπόριο 17,3%, εξορυκτική βιομηχανία 16,3%, μεταποιητική βιομηχανία 12,7%, τράπεζες-Real Estate 11,9%, μεταφορές- επικοινωνίες 10,8%, κατασκευές 5,9%, υγεία-εκπαίδευση 4,8%, αγροτική παραγωγή 4,5%, άλλο 15,8%. Ωστόσο αθροισμένοι οι σχετιζόμενοι με τη βιομηχανία υδρογονανθράκων (υ/α) τομείς φτάνουν στο 21%. Η υψηλότερη προστιθέμενη αξία ανά εργαζόμενο παραγόταν με διαφορά στην εξόρυξη. Όμως οι περισσότεροι εργαζόμενοι βρισκόταν στο εμπόριο 16,1% και στην αγροτική παραγωγή 14,1%, η οποία παρουσιάζει τη χαμηλότερη παραγωγή προστιθέμενης αξίας.

 

Κύριοι εξαγωγικοί προορισμοί ήταν: Ιταλία 19%, Κίνα 10%, Ολλανδία 10%, Ρωσία 9%, Γαλλία 6%. Το 70% των εξαγωγών αφορούσε πετρέλαιο-παράγωγα, προς την Ευρώπη το 75% αυτών. Το 14% μεταλλεύματα, 53% αυτών στην Ασία. Το 5% διατροφικά-σχετιζόμενα είδη, 51% αυτών στην Κοινοπολιτεία Ανεξαρτήτων Κρατών (CIS). Από την άλλη μεριά βασικές πηγές εισαγωγής ήταν: Ρωσία 38%, Κίνα 17%, Γερμανία 5%, Ιταλία 5%, ΗΠΑ 4%. Το 40% των εισαγωγών αφορούσε μηχανήματα και εξοπλισμό, από την Ασία το 35%. Το 16% προϊόντα χημικής βιομηχανίας, από Ρωσία-CIS το 43%. Το 13% μεταλλεύματα, από τη Ρωσία το 51%.

 

Η εισαγωγή ξένων επενδύσεων έφτασε τα 23 δις$. Κυρίως αφορούσαν: Εξόρυξη 56%, μεταποίηση 14%, εμπόριο 13%, χρηματοπιστωτικό 5%. Οι κυριότεροι ξένοι επενδυτές ήταν: Ολλανδία 30%, ΗΠΑ 22%, Ελβετία 10%, Ρωσία 6%, Κίνα 6%, Βέλγιο 4%, Γαλλία 4%. Τέλος το εξωτερικό του χρέος ανήκε: Ολλανδία 30%, Ην. Βασίλειο 11%, ΗΠΑ 8%, Γαλλία 7%, Κίνα 7%, Ρωσία 6%. Στη βιομηχανία υ/α πρωταγωνιστεί η κρατική Καζακική KMG. Ωστόσο υπάρχουν ιδιωτικές εταιρείες και συμπράξεις της KMG με ιδιώτες. Ισχυρή παρουσία έχει η Κίνα (CNPC), όμως δραστηριοποιούνται και Δυτικές εταιρείες (Eni, Shell, ExxonMobil, Total, ConocoPhillips, Chevron).

 

Στις 02/01/2022 μεγάλες εργατικές/λαϊκές κινητοποιήσεις συγκλονίζουν το δυτικό Καζακστάν, όπου βρίσκεται και η βιομηχανία υ/α. Αυτές γρήγορα θα εξαπλωθούν σε Άλμα Άτι, βορά και ανατολή, ενώ θα συνεχιστούν παρά το όργιο καταστολής που θα εξαπολύσει ο Πρόεδρος Τοκάγεφ. Για την κάμψη των κινητοποιήσεων η Νουρ-Σουλτάν επέβαλλε στρατιωτικό νόμο και ζήτησε τη συνδρομή του Οργανισμού Συλλογικής Ασφαλείας (CSTO, Ρωσία, Λευκορωσία, Καζακστάν, Κιργιστάν, Τατζικιστάν, Αρμενία). Συνακόλουθα 2.500 στρατιώτες, κυρίως Ρώσοι, αναπτύχθηκαν στη χώρα, ενώ ο/η στρατός-αστυνομία του Καζακστάν ενεπλάκησαν σε φονικές συγκρούσεις με διαδηλωτές. Κατόπιν αυτών η ηρεμία φαίνεται να επανέρχεται.

 

Αφορμή για την έκρηξη των κινητοποιήσεων ήταν ο υπερδιπλασιασμός της τιμής του υγροποιημένου αερίου, ως αποτέλεσμα της άρσης από το κράτος του ανώτατου ορίου της. Ωστόσο η ανεργία, η ακρίβεια, οι άσχημες συνθήκες δουλειάς, το χαμηλό βιοτικό επίπεδο, οι τεράστιες κοινωνικές ανισότητες και η αυταρχική διακυβέρνηση που χαρακτηρίζουν το Καζακστάν μετά την ανατροπή του σοσιαλισμού και τη διάλυση της ΕΣΣΔ λειτουργούν διαχρονικά ως συσσωρευτές λαϊκής αγανάκτησης. Δίχως αυτή τη βάση θα ήταν αδύνατες οι πρόσφατες εξελίξεις. Άλλωστε η κυβέρνηση στις 4 Ιανουαρίου επέβαλλε εκ νέου το πλαφόν στην τιμή πώλησης του υγραερίου.

 

Όλη αυτή η λαϊκή δυσαρέσκεια υπάρχει παρά τη:

 

    Συνεχή αύξηση του ΑΕΠ μεταξύ 1999-2019, συνήθως με ρυθμό <4%.

    Σχεδόν συνεχή αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ μεταξύ 1999-2019.

    Σταθερή και αλματώδη αύξηση των ξένων επενδύσεων μετά το 1992.

    Τα συνεχή πλεονασματικά εμπορικά ισοζύγια μετά το 2007.

    Την πολιτική σταθερότητα που επικρατούσε μετά το 1991 

 

Στις κινητοποιήσεις ξεχώρισε η δράση των εργατών στη βιομηχανία υ/α, οι οποίοι την προηγούμενη δεκαετία έδωσαν σκληρές-αιματηρές μάχες. Έτσι στη δυτική χώρα υπήρξε πολιτικοποίηση των αιτημάτων, απεργίες, περιφρούρηση, άρνηση τμημάτων του στρατού να χτυπήσουν τους διαδηλωτές. Αντίθετα στο Άλμα Άτι και σε άλλες πόλεις οι κινητοποιήσεις ήταν περισσότερο άμορφες και άτακτες, ενώ συντελέστηκε και πλιάτσικο και περιστατικά βανδαλισμών.

 

Εκεί κυριάρχησαν συνθήματα που σχετίζονται με τη διαπάλη στην αστική τάξη του Καζακστάν, η οποία λυμαίνεται τον πλούτο και τις υποδομές του μετά το 1991. Αυτή αφορά ολιγάρχες που βρίσκονται τόσο στο εσωτερικό, όσο και στο εξωτερικό της χώρας, ενώ οι πρόσφατες εξελίξεις αποτυπώνουν την ένταση της.

 

Ο μεγιστάνας και πρώην τραπεζίτης του Καζακστάν Αμπλιάζοφ κάλεσε ήδη από το Δεκέμβρη το λαό να εξεγερθεί, ενώ πρόσφατα ζήτησε από τη Δύση να επέμβει κατά της κυβέρνησης. Ο συγκεκριμένος ζει στη Γαλλία, αφού πρωτινός καταδικάστηκε στο Καζακστάν για διαφθορά, και ελευθερώθηκε κατόπιν αιτήματος των ΗΠΑ. Σήμερα δηλώνει ηγέτης της αντιπολιτευόμενης Δημοκρατικής Επιλογής του Καζακστάν.

 

Η διαπάλη όμως μεταξύ των ολιγαρχών οξύνεται και εντός Καζακστάν, όπου οι ίδιοι βρίσκονται ή ασκούν άμεσα επιρροή στον κρατικό μηχανισμό. Ορισμένες κινήσεις του Τοκάγεφ, εξυπηρετούν μεν το στόχο να υπάρξει κοινωνική ηρεμία, αποδυναμώνουν δε την κλίκα Ναζαρμπάγεφ. Αυτές είναι: Η παραίτηση της κυβέρνησης. Η απομάκρυνση ανθρώπων του Ναζαρμπάγιεφ από καίριες θέσεις. Η απομάκρυνση του Ναζαρμπάγιεφ από τη δια βίου Προεδρία του Συμβουλίου Ασφαλείας. Μάλιστα αναλυτές βλέπουν επιτηδειότητα στην αρχική απραγία του στις κινητοποιήσεις, προκειμένου να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις επίθεσης του στο Ναζαρμπάγιεφ.

 

Ο τελευταίος όντας πρόεδρος μεταξύ 1991-2019 ωφέλησε επιχειρηματικά την οικογένεια και τον κύκλο του. Σύμφωνα με το Forbes μόνο λόγω των τελευταίων ταραχών 4 δικοί του επιχειρηματίες, όπως η κόρη και ο γαμπρός του, έχασαν 3 δις$. Ο ίδιος αποσύρθηκε από την Προεδρία το 2019 ορίζοντας διάδοχο τον Τοκάεφ. Ωστόσο εξακολούθησε να διαδραματίζει ενεργό ρόλο στην πολιτική της χώρας.

 

Την ίδια ώρα το αίτημα Αμπλιάζοφ στη Δύση και η πρόσκληση Τοκάγεφ στον CSTO φωτίζουν και τους δεσμούς των ολιγαρχιών με ξένα ιμπεριαλιστικά κέντρα. Ο Ναζαρμπάγιεφ πρωτύτερα, και ο Τοκάγεφ σήμερα, επενδύουν στη Ρωσική στρατιωτική ισχύ για την ασφάλεια της εξουσίας τους. Συνεπώς οι στενές σχέσεις Καζακστάν-Ρωσίας ήταν/είναι προτεραιότητα τους. Αυτό αποτυπώνονται στη συμμετοχή του Καζακστάν στο CSTO και στην Ευρασιατική Οικονομική Ένωση (EAEU –Ρωσία, Λευκορωσία, Αρμενία, Κιργιστάν, Καζακστάν). Περισσότερο όμως φωτίζεται από την εξαγωγή των υ/α της χώρας, μέσω αγωγών που διαπερνούν τη Ρωσία.

 

Ωστόσο η ηγεσία του Καζακστάν ανάπτυξε σχέσεις και με άλλα κέντρα. Οι ανάγκες ανάπτυξης της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας την ωθούν σε αυτό, όπως και η διάθεση της να αξιοποιήσει αντίβαρα για τον περιορισμό της Ρωσικής επιρροής και την επίτευξη ορισμένης αυτονομίας από τη Μόσχα. Η ένταξη του Καζακστάν στον Οργανισμό Συνεργασίας της Σαγκάης (SCO -Ρωσία, Κίνα, Ινδία, Πακιστάν, Ουζμπεκιστάν, Κιργιστάν, Τουρκμενιστάν, Τατζικιστάν), είναι μία τέτοια περίπτωση. Περισσότερο σημαντική είναι όμως η συμμετοχή του στην Πρωτοβουλία Ζώνη και Δρόμος της Κίνας αλλά και η κατασκευή αγωγών τα τελευταία χρόνια για την εξαγωγή μέρους των δικών του και άλλων υ/α της Κεντρικής Ασίας στην Κίνα, δίχως την είσοδο τους σε Ρωσικό έδαφος.

 

Επίσης το Καζακστάν έχει δεσμούς με τη Δύση. Μετέχει στο πρόγραμμα Συνεταιρισμός για την Ειρήνη του NATO. Έχει συνάψει Συμφωνία για Ενισχυμένη Συνεργασία και Εταιρική Σχέση με την ΕΕ, μάλιστα αποτελεί κορυφαίο παραγωγό υ/α στο πρόγραμμα ΕΕ για Ενέργεια. Αντίστοιχα έχε υπογράψει συμφωνία για Ενισχυμένη Στρατηγική Εταιρική Σχέση και με τις ΗΠΑ. Τέλος ενισχύει τις σχέσεις του και με την Τουρκία. Μετέχει στον Οργανισμό Τουρκικών Κρατών (OTS – Τουρκία, Κιργιστάν, Τατζικιστάν, Ουζμπεκιστάν, Καζακστάν), ενώ έχει προβεί στην αγορά Τουρκικών τεθωρακισμένων και UAV.

 

Συνεπώς η εξέλιξη του Καζακστάν επηρεάζει τους ανταγωνισμούς στο διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα. Παράλληλα η χώρα είναι σημαντική στη διεθνή κατανομή ισχύος καθώς:

 

    Διαθέτει τεράστιο ορυκτό πλούτο: 1ο σε αποθέματα ουρανίου, 3ο σε χρώμιο, 10ο σε άνθρακα, 4ο σε τιτάνιο, 12ο σε πετρέλαιο, 15o σε φυσικό αέριο

    Φιλοξενεί κρίσιμες υποδομές της Ρωσίας: Διαστημική βάση Μπαϊκονούρ, πεδίο δοκιμών αντί-βαλλιστικών πυραύλων Σαρί-Σανγκάν.

    Βρίσκεται στην καρδιά των σχεδίων οικονομικής ενοποίησης της Ευρασίας: Της Κινεζικής BRI, της Ρωσικής Μεγάλης Ευρασίας και του Τουρκικού μεσαίου διαδρόμου.

    Συνορεύει με ευαίσθητες περιοχές για Κίνα-Ρωσία. Με την επαρχία Ξιν-Γιανγκ της Κίνας, με πολλές αραιοκατοικημένες επαρχίες της Ρωσίας.

 

Την ίδια ώρα ο ανταγωνισμός ΗΠΑ-Ρωσίας κλιμακώνεται στην Ουκρανία, ενώ στις 10/01 εκκινούν οι διαπραγματεύσεις τους για τη διαμόρφωση νέου status quo στην Αν. Ευρώπη. Πρόσθετα η σταθερότητα στην Κεντρική Ασία είναι με ερωτηματικό μετά την ανακατάληψη του Αφγανιστάν από τους Ταλιμπάν. Τέλος η Τουρκία αυξάνει το κύρος της στην περιοχή, ως απόρροια του πολέμου στον Καύκασο και των δεσμών της με τους Ταλιμπάν.

 

Συνεπώς ένας γεωπολιτικός αναπροσανατολισμός του Καζακστάν ή η πρόκληση χάους, θα μπορούσε να ωφελήσει τις ΗΠΑ. Θα αποδυνάμωνε τη Ρωσία στις μεταξύ τους διαπραγματεύσεις. Θα δημιουργούσε πρόβλημα ασφαλείας σε Κίνα-Ρωσία στο μαλακά τους υπογάστριο. Ενδεχόμενα να πυροδοτούσε ανταγωνισμό Κίνας-Ρωσίας για επιρροή στην περιοχή, ο οποίος θα δοκίμαζε τη στρατηγική τους σχέση. Όμως και η Τουρκία θα έβρισκε πρόσθετο χώρο για να διευρύνει την επιρροή της στην Κεντρική Ασία.

 

Αντίθετα μία σαφή νίκη Τοκάγεφ με Ρωσικές πλάτες θα ενίσχυε την εξάρτηση της Νουρ-Σουλτάν από τη Μόσχα, δίχως η 2η να επωμιστεί μεγάλο κόστος. Πρόσθετα θα ανακούφιζε την Κίνα, η οποία δε θέλει να εμπλακεί σε γεωπολιτικές περιπέτειες υψηλού ρίσκου, καθώς εστιάσει στην ανάπτυξη της γεωοικονομικής της επιρροής και είναι ήδη πιεσμένη στον Ινδοειρηνικό. Έτσι θα μειωνόταν ο κίνδυνος εκδήλωσης ρωγμών στις Σίνο-Ρωσικές σχέσεις. Τέλος η πρόσβαση της Τουρκίας στη χώρα θα τίθεντο περισσότερο στο πλαίσιο της εξέλιξης των ρωσοτουρκικών σχέσεων, ενώ τα ερείσματα της Δύσης θα καταστρεφόταν.

 

Τα παραπάνω εξηγούν τη μέχρι τώρα επίσημη στάση των ιμπεριαλιστικών κέντρων στα γεγονότα. Η Ρωσία έσπευσε με αποφασιστικότητα να στηρίξει τον Τοκάγεφ, κάνοντας λόγω για υποκινούμενες από το εξωτερικό κινητοποιήσεις. Η Κίνα έδωσε τις ευλογίες της στη Ρωσία, να χειριστεί την υπόθεση. Η Τουρκία, λαμβάνοντας υπόψιν την εξέλιξη των συσχετισμών στο Καζακστάν, τήρησε ίσες αποστάσεις, δίχως να θίξει την κυβέρνηση Τοκάγεφ. Στο ίδιο πλαίσιο και οι ΗΠΑ απεύθυναν εκκλήσεις για σεβασμό των ατομικών ελευθεριών και εστίασαν την κριτική τους στην αναγκαιότητα ανάμειξης του CSTO.

 

Σε αυτά τα πλαίσια τα γεγονότα στο Καζακστάν προβάλουν ως αποτέλεσμα της ταυτόχρονης δράσης 4 παραγόντων. 1) Της λαϊκής αγανάκτησης εξαιτίας των διαχρονικών συνθηκών διαβίωσης, η οποία στο φόντο απότομων αρνητικών μεταβολών (αύξηση των τιμών ενέργειας) μπορεί να προκαλεί κοινωνικές εκρήξεις. 2) Της ορισμένης ριζοσπαστικοποίησης ενός μέρους της εργατικής τάξης, κυρίως στη βιομηχανία υ/α, το οποίο μέσα στην πολυετή του αναμέτρηση με τους μεγαλομετόχους των πετρελαϊκών εταιρειών και το κράτος, αύξησε την ικανότητα του να ηγείται στους κοινωνικούς αγώνες και να διατυπώνει αιτήματα που να εκφράζουν τα συμφέροντα του συνόλου της εργατικής τάξης και των φτωχών στρωμάτων. 3) Της διαπάλης μεταξύ των ολιγαρχών, οι οποίοι για να λύσουν τις διαφορές τους μετά από ένα ορισμένο σημείο κινητοποιούν ή και οπλίζουν τμήματα της κοινωνίας. 4) Της αντιπαράθεσης μεταξύ των διάφορων ιμπεριαλιστικών κέντρων για το γεωπολιτικό προσανατολισμό της χώρας, η οποία διαπλέκεται με τη διαπάλη των ολιγαρχών, και κάποιες φορές μπορεί να εκφραστεί διά της σύγκρουσης ντόπιων αντιπροσώπων. 

 

Οι εξελίξεις των τελευταίων ημερών δείχνουν ότι πιθανότατα η Ρωσία και η κλίκα Τοκάγεφ θα μπορέσουν να ελέγξουν την κατάσταση. Ωστόσο αν αυτό δε συμβεί, και με δεδομένη την παρουσία του CSTO και της ικανότητας της Μόσχας να κινητοποιεί τους Ρωσικούς/Ρωσόφωνους πληθυσμούς στο εσωτερικό των χωρών της πρώην ΕΣΣΔ, μία νέα μακράς κλίμακας «εμφύλια» σύγκρουση, με τη συμμετοχή πέραν των ΗΠΑ και της ΕΕ, και άλλων κέντρων, όπως η Κίνα, το Ιράν και η Τουρκία, είναι ρεαλιστικό σενάριο. Παράλληλα αυτός ο βαθμός ριζοσπαστικοποίησης της εργατικής τάξης είναι ένα στοιχείο που απουσίαζε από τις αντίστοιχες πρόσφατες ιμπεριαλιστικές συγκρούσεις στη Μ. Ανατολή και το χώρο της πρώην ΕΣΣΔ.