Αγάπη Βαρούνη
Ταυτόχρονα με το αιματοκύλισμα στη Μέση Ανατολή, ακόμη ένας πόλεμος βρίσκεται σε εξέλιξη, με πεδίο και όπλο το διαδίκτυο. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης βυθίζονται στην ανεξέλεγκτη παραπληροφόρηση, με αμέτρητα βίντεο ή φωτογραφίες να επιστρατεύονται για fake news και την εξυπηρέτηση του εκάστοτε αφηγήματος. Ενώ το οπτικοακουστικό υλικό μπορεί δυνητικά να αποτελέσει αποδεικτικό στοιχείο για σκοπούς έρευνας και λογοδοσίας, εργαλειοποιείται ανεμπόδιστα για τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης.
«Είμαστε σε πόλεμο» δήλωσε ο Μπενιαμίν Νετανιάχου λίγο μετά την επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου που κόστισε τη ζωή σε τουλάχιστον 1.400 ανθρώπους, σύμφωνα με τον νεότερο απολογισμό. Από τα ισραηλινά αντίποινα, με τον πλήρη αποκλεισμό της Λωρίδας της Γάζας και τον ανελέητο βομβαρδισμό του παλαιστινιακού θύλακα που έχει αποδώσει μηδέν αποτέλεσμα στην εξουδετέρωση της Χαμάς – διακηρυγμένο στόχο του Νετανιάχου, έχουν σκοτωθεί τουλάχιστον 3.000 άνθρωποι.
Ο Λευκός Οίκος αναγκάστηκε στις 12 Οκτωβρίου να προβεί σε διευκρινίσεις μετά τη δήλωση του Τζο Μπάιντεν για τις υποτιθέμενες φωτογραφίες με αποκεφαλισμένα (από τη Χαμάς) παιδιά στο Ισραήλ που είδε και σοκαρίστηκε. «Ποτέ δεν πίστευα πραγματικά ότι θα έβλεπα και θα είχα επιβεβαιωμένες φωτογραφίες τρομοκρατών που αποκεφαλίζουν παιδιά» είχε δηλώσει ο Αμερικανός πρόεδρος σχετικά με την υποστήριξη της κυβέρνησής του προς το Ισραήλ και των προσπαθειών για την απελευθέρωση των Αμερικανών ομήρων που κρατά η Χαμάς.
Συγκεκριμένα, εκπρόσωπος του Λευκού Οίκου ξεκαθάρισε ότι οι Αμερικανοί αξιωματούχοι και ο πρόεδρος των ΗΠΑ -ο πλέον στενός σύμμαχος του Ισραήλ- δεν έχουν δει φωτογραφίες ούτε έχουν επιβεβαιώσει με ανεξάρτητο τρόπο τους ισχυρισμούς για αποκεφαλισμένα παιδιά και πως ο Τζο Μπάιντεν βάσισε τα σχόλιά του σχετικά με τις φερόμενες φρικαλεότητες στους ισχυρισμούς του εκπροσώπου του Μπενιαμίν Νετανιάχου και στις αναφορές των μέσων ενημέρωσης από το Ισραήλ.
O λογαριασμός War monitor στο X/Twitter με σχεδόν 800.000 ακολούθους, τον οποίο ο Έλον Μασκ προμόταρε στις 8 Οκτωβρίου ως αξιόπιστη πηγή ενημέρωση για τον πόλεμο του Ισραήλ, δημοσίευσε στις 11 Οκτωβρίου ένα βίντεο με «τη στιγμή που ένας στρατιώτης της Χαμάς μπήκε στην Ασκελόν», όπου διεξαγόταν το μουσικό φεστιβάλ Supernova και αποτέλεσε στόχο της ισλαμιστικής οργάνωσης.
Το εν λόγω βίντεο με 1,9 εκατομμύρια προβολές και περισσότερες από 2.100 αναδημοσιεύσεις, είχε δημοσιευθεί στο TikTok στις 30 Ιουλίου.
Ο λογαριασμός του Marc Zell στο X/Twitter, που δηλώνει αντιπρόεδρος των Republicans Overseas Israel -μιας πολιτικής οργάνωσης με έδρα τις ΗΠΑ- και δικηγόρος, δημοσίευσε στις 9 Οκτωβρίου ένα βίντεο που ισχυριζόταν ότι έδειχνε έναν μαχητή της Χαμάς στη Γάζα μαζί με ένα κοριτσάκι που έχει απαγάγει. Συγκεκριμένα, η ανάρτησή του έγραφε «Τρομοκράτης της Χαμάς με απαχθέν εβραϊκό κοριτσάκι στη Γάζα. Η λεζάντα στα αραβικά γράφει “Ένα χαμένο κορίτσι”».
Το βίντεο -που προβλήθηκε 1,1 εκατομμύρια φορές, με σχεδόν 2.000 κοινοποιήσεις- προέρχεται από το TikTok και χρονολογείται από τον Σεπτέμβριο.
Και τα παραπάνω είναι μόνο τρία ενδεικτικά παραδείγματα για τον χείμαρρο φρίκης, θλίψης και παραπληροφόρησης σχετικά με την ισραηλινο-παλαιστινιακή σύγκρουση και τις εξελίξεις στη Μέση Ανατολή στα social media.
Ο βρετανικός Guardian, επικαλούμενος στοιχεία της ισραηλινής εταιρείας παρακολούθησης Cyabra, η οποία καλύπτει την παραπληροφόρηση για τις αμερικανικές εκλογές και παρακολουθεί λογαριασμούς bot στο Twitter, κατέδειξε τα επίπεδα των fake news.
Η Cyabra υποστήριξε ότι πολλές από αυτές προέρχονταν από ψεύτικους λογαριασμούς -με τη χρήση αυτοματοποιημένων bots- οι οποίοι ήταν πολύ δραστήριοι στο Twitter, το TikTok και άλλες πλατφόρμες. Η Cyabra σάρωσε πάνω από δύο εκατομμύρια εικόνες, αναρτήσεις και βίντεο. Από τα 162.000 προφίλ, το 25% ήταν ψεύτικα, υποστήριξε.
Τουλάχιστον 14 ψευδείς ισχυρισμοί που σχετίζονται με ισραηλινο-παλαιστινιακή σύγκρουση συγκέντρωσαν 22 εκατομμύρια προβολές στα X/Τwitter, TikTok και Instagram μέσα σε τρεις ημέρες από την επίθεση της Χαμάς, σύμφωνα με ευρήματα έρευνας που μοιράστηκε με το αμερικανικό TIME η NewsGuard, ένας οργανισμός που παρακολουθεί την παραπληροφόρηση.
Η Alethea, μία εταιρία για την κυβερνοασφάλεια που παρακολουθεί την αποπληροφόρηση και την παραπληροφόρηση καθώς και τα τεκταινόμενα σχετικά με τον πόλεμο Ισραήλ-Χαμάς, δήλωσε ότι στους δράστες των fake news περιλαμβάνονται τόσο φορείς με γνώμονα το κέρδος όσο και φορείς με πολιτικά κίνητρα.
«Σε περιόδους γενικού χάους και συγκρούσεων, βλέπουμε μεγάλη παραπληροφόρηση. Αυτό ίσχυε κατά τη διάρκεια της εισβολής στην Ουκρανία, της απόσυρσης των στρατευμάτων από το Αφγανιστάν και τώρα, με τη σύγκρουση μεταξύ του Ισραήλ και της Χαμάς» λέει η Λίζα Κάπλαν, ιδρύτρια της Alethea.
«Βλέπουμε εμπορικούς παράγοντες να προσκολλώνται στην ειδησεογραφική κάλυψη και να παίζουν και με τις δύο πλευρές της σύγκρουσης για να κάνουν τα πράγματα να γίνουν trending και να δημιουργήσουν ένα κοινό για διαφημίσεις ή καμπάνιες spam. Από την άλλη πλευρά, λέει ότι οι πολιτικά υποκινούμενοι φορείς αισθάνονται “εξαιρετικά αμυντικοί” για την ιδεολογική τους θέση, γεγονός που με τη σειρά του τους κάνει να συμμετέχουν στη διάδοση ψευδών πληροφοριών. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι χρήστες καταλήγουν να δημοσιεύουν το λάθος πράγμα επειδή ταιριάζει με προκατασκευασμένες αφηγήσεις ή με την προκατάληψη επιβεβαίωσης της» σημειώνει η Κάπλαν.
Οι μέχρι στιγμής έρευνες έχουν αποκαλύψει ένα προπαγανδιστικό δίκτυο 67 λογαριασμών στο X/Twitter, οι οποίοι συντονίζουν μια εκστρατεία ανάρτησης ψευδούς, εμπρηστικού περιεχομένου με εκατομμύρια προβολές που σχετίζεται με τον πόλεμο του Ισραήλ.
Οι λογαριασμοί -πολλοί από τους οποίους προηγουμένως επικεντρώνονταν σε πιο ακίνδυνα θέματα, όπως το επαγγελματικό μπάσκετ ή η ζωή στην Ιαπωνία- προηγουμένως δεν έδειχναν καμία εξωτερική συσχέτιση, αλλά ξαφνικά άρχισαν να δημοσιεύουν παρόμοιο περιεχόμενο το Σαββατοκύριακο, καθώς έγινε γνωστή η είδηση των επιθέσεων, σύμφωνα με την Alethea.
Σε πολλές περιπτώσεις, οι λογαριασμοί αναρτούσαν ακριβώς τις ίδιες φράσεις. Δεν είναι σαφές αν οι λογαριασμοί δημιουργήθηκαν με ρητό σκοπό την ανάρτηση της παραπληροφόρησης ή αν παραβιάστηκαν.
Μελέτη του Ινστιτούτου Διαδικτύου της Οξφόρδης το 2020, κατάφερε να εντοπίσει 81 χώρες με ενεργές διαδικτυακές επιχειρήσεις που χρησιμοποιούν πολλές και διαφορετικές στρατηγικές για τη διάδοση fake news. Οι ερευνητές της Οξφόρδης μπόρεσαν να εντοπίσουν ότι, το 2020, η Παλαιστίνη ήταν στόχος των επιχειρήσεων πληροφόρησης από το Ιράν στο Facebook και το Ισραήλ ήταν στόχος του Ιράν στο Twitter, γεγονός που δείχνει ότι οι εκστρατείες παραπληροφόρησης δεν γνωρίζουν σύνορα.
Οι ερευνητές σημείωσαν επίσης ότι το Ισραήλ ανέπτυξε έναν «διαδικτυακό στρατό» μεγάλης δυναμικότητας, χρησιμοποιώντας τακτικές όπως botnets και ανθρώπινους λογαριασμούς για τη διάδοση φιλοκυβερνητικών θέσεων και την καταστολή αντι-ισραηλινών αφηγήσεων. Το περιεχόμενο που παρήγε ή με το οποίο ασχολήθηκε ο ισραηλινός «διαδικτυακός στρατός» περιλάμβανε εκστρατείες παραπληροφόρησης, τρολάρισμα, ενίσχυση ευνοούμενων αφηγήσεων και στρατηγικές με βάση τα δεδομένα για τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Πώς καταρρίπτονται τα fake news
Τα τελευταία χρόνια, όπως εξηγεί το Conversation, πολλά παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης δημιούργησαν ισχυρούς βραχίονες ελέγχου των γεγονότων, οι οποίοι σημείωναν γρήγορα ψευδείς ειδήσεις και βίντεο.
Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το BBC Verify που ξεκίνησε το 2023, με στόχο να οικοδομήσει μια σχέση εμπιστοσύνης με το κοινό, δείχνοντας πώς οι δημοσιογράφοι του γνωρίζουν ότι αυτά που αναφέρουν είναι ακριβή. Η ομάδα των δημοσιογράφων χρησιμοποιεί προηγμένα εργαλεία και τεχνικές σύνταξης για να διερευνήσει, να αντλήσει και να επαληθεύσει πληροφορίες, βίντεο και εικόνες.
Το BBC Verify έχει επισημάνει βίντεο και αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σχετικά με το Ισραήλ και τη Γάζα που έχουν διαπιστώσει ότι είναι είτε αναληθή, είτε παραπλανητικά. Στην περίπτωση της επίθεσης της Χαμάς στο φεστιβάλ Supernova σε μια απομακρυσμένη περιοχή του νότιου Ισραήλ, οι βραχίονες ελέγχου γεγονότων, συμπεριλαμβανομένου του BBC Verify, συνέθεσαν τα γεγονότα για να ελέγξουν την ακρίβεια των ισχυρισμών χρησιμοποιώντας βίντεο και αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, υλικό από κάμερες και τεχνολογία αναγνώρισης προσώπου, όπως το λογισμικό Amazon Rekognition.
Το AP Fact Check και το Reuters έχουν επίσης ασχοληθεί με την παραπληροφόρηση στο διαδίκτυο.
Πλάνα από τα γυρίσματα του Empty Place, μιας ταινίας μικρού μήκους που κυκλοφόρησε το 2022 στο YouTube, έχουν χρησιμοποιηθεί για τη δημιουργία παραπλανητικού περιεχομένου προκειμένου να καταστεί αληθοφανής ο ψευδής ισχυρισμός ότι Ισραηλινοί ή Παλαιστίνιοι παραποιούν πλάνα θανάτου – fake news που ανέδειξε το Reuters.
Και ένα από τα βασικά ερωτήματα που προκύπτουν είναι απλό στη διατύπωση, η κατάρριψη των fake news φτάνει στα ίδια εκατομμύρια οθόνες;