Άννα Βίγκα
Βρίσκεται αφημένο εκεί δίπλα, στο κομοδίνο πλάι στο κρεβάτι, στο τραπεζάκι κοντά στην πολυθρόνα ή στο ράφι της βιβλιοθήκης για τα νέα αποκτήματα. Περνάς από δίπλα, του ρίχνεις μια ματιά. Σκιές ενοχής περνούν από το μυαλό σου. Είναι το βιβλίο που αγόρασες τα περασμένα Χριστούγεννα, που σου φάνηκε ενδιαφέρον και κάπου έχεις τη σιγουριά ότι θα σου αρέσει. “Θα χαλαρώσω λίγο και θα ξεκινήσω το διάβασμα. Λίγη ξεκούραση την δικαιούμαι”, σκέφτεσαι.
Όμως όσο χαλαρώνεις ξεκινάς το σκρολάρισμα στο κινητό και
τότε έρχεται η ώρα των social media, η ώρα του BeReal, του facebook, του Τik
Τok και αμέσως μετά τσεκάρεις τι λένε οι φίλοι σου στην ομάδα του WhatsApp!
Ξαφνικά, συνειδητοποιείς ότι έχει περάσει σχεδόν μία ώρα και δεν υπάρχει πλέον
χρόνος για διάβασμα.
Σου θυμίζει κάτι; Στην εποχή των μέσων κοινωνικής
δικτύωσης, ο χρόνος που αφιερώνουμε για να διαβάσουμε ένα βιβλίο έχει μειωθεί
σημαντικά, ιδίως για τα παιδιά και τους εφήβους, που στην πλειοψηφία τους
συνήθως περνούν αρκετές ώρες αλληλεπιδρώντας σε πλατφόρμες όπως το TikTok ή το
Instagram.
Ωστόσο, η νευροεπιστήμη αποκαλύπτει ότι η ανάγνωση
βιβλίων έχει πολύ πιο θετικές και μακροχρόνιες επιδράσεις στον εγκέφαλο σε
σύγκριση με την κατανάλωση περιεχομένου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η Κάρμεν
ντε Λάμπρα Πινέδο, καθηγήτρια Φυσιολογίας, Πανεπιστήμιο της Κορούνια μας εξηγεί
σε άρθρο της στο The Conversation, γιατί η ανάγνωση ενός βιβλίου δρα ευεργετικά
στη μνήμη, την ενσυναίσθηση και την ικανότητα συγκέντρωσης. Και γιατί η χρήση
των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ενώ βραχυπρόθεσμα ανταμείβει, μακροπρόθεσμα
μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις.
Βελτίωση της μνήμης και της συγκέντρωσης
Η ανάγνωση ενός βιβλίου απαιτεί βαθιά γνωστική
επεξεργασία. Κατά την ανάγνωση, ο εγκέφαλός ενεργοποιεί περιοχές όπως ο
προμετωπιαίος φλοιός και ο ιππόκαμπος, οι οποίες είναι υπεύθυνες για
λειτουργίες όπως ο σχεδιασμός, ο προβληματισμός και η μακροπρόθεσμη μνήμη. Η
διαδικασία της ανάγνωσης και της κατανόησης ενός κειμένου αναγκάζει τον
εγκέφαλο να συνδέσει ιδέες και να προβληματιστεί σχετικά με τα ζητήματα που
τίθενται, γεγονός που ενισχύει τα νευρωνικά κυκλώματα που σχετίζονται με την
προσοχή και την κατανόηση.
Επιπλέον, αυτή η πνευματική προσπάθεια προωθεί τη
δημιουργία συνάψεων στον ιππόκαμπο, πράγμα που βελτιώνει τη μνήμη μας και την
ικανότητά μας να διατηρούμε πληροφορίες.
Άλλου τύπου ευχαρίστηση
Αντίθετα, το περιεχόμενο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι
πολύ σύντομο και διεγερτικό για την αίσθηση της όρασής μας, η οποία ενεργοποιεί
περιοχές του εγκεφάλου, όπως ο επικλινής πυρήνας του εγκεφάλου (nucleus
accumbens), ο οποίος σχετίζεται με την άμεση ικανοποίηση. Αυτός ο τύπος
γρήγορης, αποσπασματικής επεξεργασίας αποδυναμώνει την ικανότητά μας να
συγκεντρωνόμαστε και τη μακροπρόθεσμη μνήμη μας. Κατά συνέπεια, αυτή η
κατανάλωση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, αντί να παράγει βαθιά μάθηση,
παράγει μια εξάρτηση από τον γρήγορο και επιφανειακό τύπο διέγερσης.
Η ντοπαμίνη
Η ντοπαμίνη είναι ο νευροδιαβιβαστής που απελευθερώνεται
από τον εγκέφαλο ως απάντηση σε μια ευχάριστη εμπειρία και η λειτουργία της
διαφέρει σημαντικά όταν διαβάζουμε ένα βιβλίο από όταν χρησιμοποιούμε τα μέσα
κοινωνικής δικτύωσης.
Όταν διαβάζουμε ένα βιβλίο, η ντοπαμίνη απελευθερώνεται
σταδιακά και συνεχώς καθώς προχωράμε στην ιστορία του βιβλίου. Η ευχαρίστηση
που παίρνουμε με το διάβασμα βιώνεται σιγά σιγά και σε βάθος χρόνου. Αυτή η
ικανοποίηση που έρχεται σε δόσεις βοηθά στην ανάπτυξη της ικανότητας
αυτοελέγχου και της αναβολής της άμεσης απόλαυσης, βασικές δεξιότητες για τη
ρύθμιση των συναισθημάτων και τη συνειδητή λήψη αποφάσεων.
Αντίθετα, τα δίκτυα έχουν σχεδιαστεί για να προσφέρουν
άμεση ανταμοιβή. Κάθε «like» δημιουργεί μια ταχεία έκκριση ντοπαμίνης στον
πυρήνα του εγκεφάλου, δημιουργώντας έναν κύκλο άμεσης ικανοποίησης. Αν και αυτό
το αίσθημα ευχαρίστησης είναι έντονο, εξασθενεί γρήγορα και ο χρήστης μπορεί να
αναπτύξει εξάρτηση από αυτή τη συνεχή διέγερση.
Μακροπρόθεσμα, αυτή η δυναμική μπορεί να μειώσει την
ανοχή στη ματαίωση και να αποδυναμώσει τον αυτοέλεγχο, ιδίως στα παιδιά και
τους εφήβους.
Συναισθηματική ανάπτυξη
Επιπλέον, η ανάγνωση ενός βιβλίου οδηγεί στην εξερεύνηση
των συναισθημάτων και της σκέψη των χαρακτήρων, γεγονός που ενεργοποιεί
περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με την ενσυναίσθηση, όπως η άνω
κροταφική αύλακα και ο μέσος προμετωπιαίος φλοιός, συμβάλλοντας στην υγιέστερη
συναισθηματική ανάπτυξη.
Το περιεχόμενο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης δημιουργεί
επίσης συναισθηματικές αντιδράσεις, ωστόσο αυτές τείνουν να είναι παροδικές και
δεν περιλαμβάνουν βαθύ προβληματισμό. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης συχνά
οδηγούν σε κοινωνικές συγκρίσεις και μπορούν να προκαλέσουν γρήγορες
συναισθηματικές αντιδράσεις, όπως άγχος και χαμηλή αυτοεκτίμηση. Αυτού του
είδους τα συναισθήματα, όταν δεν συνοδεύονται από βαθύ προβληματισμό, μπορούν
να μειώσουν τη συναισθηματική ανθεκτικότητα και να εμποδίσουν την ανάπτυξη της
αυτογνωσίας των παιδιών και των εφήβων.
Μακροπρόθεσμη μνήμη
Ο αντίκτυπος που έχει στη μνήμη η ανάγνωση ενός βιβλίου ή
η ενασχόληση με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι επίσης διαφορετικός. Η
ανάγνωση ενός βιβλίου ενεργοποιεί συνεχώς τον ιππόκαμπο, γεγονός που
διευκολύνει την εδραίωση της μακροπρόθεσμης μνήμης. Καθώς εκτυλίσσεται μια
ιστορία, ο αναγνώστης πρέπει να συγκρατήσει και να ανακαλέσει σημαντικές
λεπτομέρειες, χαρακτήρες και γεγονότα, γεγονός που ενισχύει την επεισοδιακή και
τη σημασιολογική μνήμη.
Επιπλέον, η διαδικασία της κατανόησης της ανάγνωσης επιτρέπει
την ανάπτυξη δεξιοτήτων κριτικής σκέψης. Λαμβάνοντας υπόψη την ταχεία
κατανάλωση περιεχομένου σε πλατφόρμες όπως το TikTok ή το Instagram, αυτό
προάγει μια πολύ περιορισμένη βραχυπρόθεσμη μνήμη. Ο εγκέφαλος δέχεται μεγάλη
ποσότητα οπτικών ερεθισμάτων και αποσπασματικών πληροφοριών χωρίς επαρκή χρόνο
για να τα επεξεργαστεί και να τα αφομοιώσει.
Ως αποτέλεσμα, η πλαστικότητα των συνάψεων υποχωρεί και η
ικανότητα μακροπρόθεσμης διατήρησης πληροφοριών μειώνεται. Η συχνή χρήση των
κοινωνικών δικτύων μπορεί, επομένως, να επηρεάσει αρνητικά τις μακροπρόθεσμες
δεξιότητες μάθησης και μνήμης.
Δημιουργία νέων νευρώνων
Με την πάροδο του χρόνου, το τακτικό διάβασμα προάγει
επίσης τη νευρογένεση (δημιουργία νέων νευρώνων) και συμβάλλει στη διατήρηση
της υγείας του εγκεφάλου, μειώνοντας τον κίνδυνο γνωστικής και συναισθηματικής
παρακμής καθώς μεγαλώνουμε.
Όμως η υπερβολική χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης
μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις και εδώ, αφού συνδέεται με μειωμένη
διάρκεια προσοχής, αυξημένη παρορμητικότητα και, σε ορισμένες περιπτώσεις, με
προβλήματα ψυχικής υγείας, όπως άγχος και κατάθλιψη.
Για την υγιή ανάπτυξη του εγκεφάλου, μόνο το διάβασμα
προσφέρει σταθερά και βιώσιμα οφέλη, οπότε είναι απαραίτητο τα παιδιά και οι
έφηβοι να καλλιεργούν αυτή τη συνήθεια, αφήνοντας για λίγο στην άκρη τα κινητά
και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Γνωρίζοντας, λοιπόν, όλα αυτά, θα
εξακολουθήσουμε να χαλαρώνουμε με το κινητό στα χέρια, αφήνοντας το βιβλίο που
μας περιμένει στο κομοδίνο; Όπως είπε ο Κικέρων, «ένα σπίτι χωρίς βιβλία είναι
σαν ένα σώμα χωρίς ψυχή».