«Οι φυσικοί πόροι είναι δώρο του Θεού. Eίτε είναι πετρέλαιο, φυσικό αέριο, άνεμος, ήλιος, χρυσός, ασήμι, χαλκός, είναι όλοι φυσικοί πόροι. Οι χώρες δεν πρέπει να κατηγορούνται επειδή τους έχουν και δεν πρέπει να κατηγορούνται επειδή φέρνουν αυτούς τους πόρους στην αγορά, επειδή η αγορά τους χρειάζεται. Οι άνθρωποι τους χρειάζονται».
Αυτά ήταν τα λόγια του Ιλχάμ Αλίγιεφ, προέδρου του
Αζερμπαϊτζάν, κατά την έναρξη της πρόσφατης συνόδου για το κλίμα COP29 των
Ηνωμένων Εθνών, στο Μπακού.
Φαίνεται εντελώς ακατάλληλο να υμνεί κανείς τα ορυκτά
καύσιμα σε μια διεθνή συνάντηση που στοχεύει στη ριζική μείωση των εκπομπών
αερίων του θερμοκηπίου, σχολιάζει το The Conversation και προσθέτει:
Πράγματι, ο στόχος αυτός είναι απολύτως ανέφικτος χωρίς
δραστικές περικοπές στη χρήση ορυκτών καυσίμων, αλλά η ομιλία του Αλίγιεφ έχει
θετικό, αν και έμμεσο, αντίκτυπο: στρέφει τα φώτα της δημοσιότητας στον
ελέφαντα στο δωμάτιο, ο οποίος παρέμεινε ουσιαστικά αόρατος σε όλη τη μακρά
ιστορία της Σύμβασης – Πλαισίου των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή
(UNFCCC).
Δηλαδή, οι συμφωνίες COP ποτέ δεν ανέλαβαν δεσμεύσεις για
τον περιορισμό της εξόρυξης ορυκτών καυσίμων, παρόλο που αυτός θα ήταν ο πιο
άμεσος – και ο μόνος σίγουρος – τρόπος για να περιοριστεί η κύρια αιτία της
κλιματικής κρίσης.
Μείωση της ζήτησης αλλά όχι της προσφοράς: μια άσκοπη
προσπάθεια
Τα ορυκτά καύσιμα είναι το κλειδί για την κλιματική
αλλαγή, αλλά απουσιάζουν σε μεγάλο βαθμό από τις συμφωνίες COP, εκτιμά το
δημοσίευμα.
Το μεγαλύτερο επίτευγμα έγινε το 2023, στην COP28 στο
Ντουμπάι (Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα), όταν διατυπώθηκε μια απροσδιόριστη πρόταση
για «μετάβαση από τα ορυκτά καύσιμα». Η πρόταση αυτή δεν επικυρώθηκε στην
COP29, κυρίως λόγω των πιέσεων της Σαουδικής Αραβίας.
Με οικονομικούς όρους, οι συμφωνίες για το κλίμα
επικεντρώνονται πάντα στη ζήτηση. Αναμένεται ότι τα εθνικά μέτρα, όπως η
προώθηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και των δημόσιων μεταφορών ή η επιβολή
κυρώσεων για τη χρήση ορυκτών καυσίμων μέσω της επιβολής τιμής στις εκπομπές
διοξειδίου του άνθρακα, θα οδηγήσουν έμμεσα στη διάθεση λιγότερων ορυκτών
καυσίμων στην αγορά.
Αν και τα μέτρα αυτά μπορεί να είναι αποτελεσματικά,
συχνά καταλήγουν να είναι ελλιπή ή ακόμη και ανύπαρκτα, επειδή εξαρτώνται
πλήρως από τις πολιτικές και τις αντιδράσεις των κρατών και των εταιρειών που
κατέχουν, προμηθεύουν και επωφελούνται από αυτούς τους πόρους.
Δεσμεύσεις για συμφωνίες από την πλευρά της προσφοράς δεν
περιλαμβάνονται στην ημερήσια διάταξη της COP, παρόλο που τα περισσότερα από τα
αποθέματα ορυκτών καυσίμων που θεωρούνται εκμεταλλεύσιμα – και επομένως
οικονομικά πολύτιμα – δεν μπορούν να καούν, αν θέλουμε να πλησιάσουμε έστω και
λίγο τους κλιματικούς στόχους της UNFCCC (Σύμβαση – Πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών
για την Κλιματική Αλλαγή). Πρέπει να παραμείνουν στο υπέδαφος.
Ωστόσο, οι παγκόσμιες εκπομπές CO₂ δεν μειώνονται. Αντιθέτως,
η χρήση άνθρακα, πετρελαίου και φυσικού αερίου έχει φθάσει σε επίπεδα ρεκόρ το
2024.
Πώς μπορούμε να περιορίσουμε την εξόρυξη ορυκτών
καυσίμων;
Στο παρελθόν έχουν προταθεί όρια. Το 2014, για
παράδειγμα, οι οικονομολόγοι Paul Collier και Anthony J. Venables πρότειναν ένα
διαδοχικό σχέδιο για τη σταδιακή κατάργηση του άνθρακα, το οποίο θα περιλάμβανε
προοδευτικά μέτρα για τη μη έναρξη νέων δραστηριοτήτων και το κλείσιμο
ορυχείων, με τις χώρες που θα εντάσσονται στο σχέδιο να κλιμακώνονται με δίκαιη
σειρά. Η «δικαιοσύνη» θα καθοριζόταν από την ικανότητα πληρωμής, τις κατά
κεφαλήν εκπομπές και την ιστορική ευθύνη.
Μπορούμε επίσης να εμπνευστούμε από τις συνθήκες για τα
πυρηνικά όπλα, όπως έκαναν ο καθηγητής Διεθνών Σχέσεων Peter Newell και ο
πολιτικός οικονομολόγος Andrew Simms. Υποστηρίζουν μια συνθήκη για τη μη
διάδοση των ορυκτών καυσίμων κατά τα πρότυπα της συνθήκης για τη μη διάδοση των
πυρηνικών όπλων.
Πολλά κράτη και πόλεις σε όλο τον κόσμο έχουν ήδη
υπογράψει την πρωτοβουλία αυτή.
Υπήρξαν επίσης τοπικές πρωτοβουλίες, όπως η δέσμευση να
σταματήσει η εξόρυξη πετρελαίου σε μια περιοχή του Εθνικού Πάρκου Yasuní στο
Εκουαδόρ, λόγω της εξαιρετικής βιοποικιλότητας και της ύπαρξης πληθυσμών σε
εθελοντική απομόνωση. Αυτό θα ωφελήσει επίσης το παγκόσμιο κλίμα με τη μείωση
των εκπομπών.
Η πρόταση υιοθετήθηκε αρχικά το 2007 από τον τότε πρόεδρο
Ραφαέλ Κορρέα υπό τον όρο ότι η διεθνής κοινότητα θα αποζημίωνε οικονομικά,
μέρος των χρηματικών εσόδων που θα θυσιάζονταν. Ωστόσο, οι λιγοστές εισφορές
στο ταμείο αποζημίωσης οδήγησαν τον Κορρέα να παραιτηθεί από την πρωτοβουλία
και να επιτρέψει την εκμετάλλευση του πετρελαίου.
Περιβαλλοντολόγοι, επηρεαζόμενες κοινότητες και
ακαδημαϊκοί απαίτησαν δημοψήφισμα και, μετά από χρόνια δικαστικών διαφορών, το
δικαίωμα στη διαβούλευση αναγνωρίστηκε από τα δικαστήρια. Τον Αύγουστο του
2023, μια μεγάλη πλειοψηφία (σχεδόν 60%) ψήφισε υπέρ της διατήρησης των
αποθεμάτων πετρελαίου «στο έδαφος επ’ αόριστον». Το χρήμα δεν υπερισχύει πάντα,
ακόμη και στις φτωχές χώρες, αν και η κυβέρνηση του Ισημερινού ανέβαλε την
εντολή της να διαλύσει τα γεωτρητικά πεδία, πράγμα που σημαίνει ότι πολλά από
αυτά εξακολουθούν να λειτουργούν ακόμη και σήμερα
Ευλογία για κάποιους, κατάρα για άλλους
Η παραπάνω περίπτωση και πολλές άλλες – όπως το Δέλτα του
Νίγηρα (Νιγηρία), όπου η Shell εξορύσσει πετρέλαιο από το 1958 – μας
υπενθυμίζουν ότι το «δώρο του Θεού» των φυσικών πόρων μπορεί να είναι και
κατάρα.
Ένα δώρο για κάποιους – συνήθως πολυεθνικές εταιρείες ή
μικρός αριθμός πλούσιων ανθρώπων – μπορεί να είναι κατάρα όχι μόνο για τον
πλανήτη, αλλά και για τον τοπικό πληθυσμό που υφίσταται τις καταστροφικές
περιβαλλοντικές και κοινωνικές συνέπειες της εξόρυξης αυτών των πόρων και που
αντιμετωπίζει βίαιη καταστολή όταν διαμαρτύρεται.
Σε μέρη όπως η Νιγηρία και ο Ισημερινός επινοήθηκε το
ακτιβιστικό σύνθημα «αφήστε τα ορυκτά καύσιμα στο έδαφος». Ακόμη και αν το
κίνητρό τους είναι κυρίως ή αποκλειστικά η προστασία της επικράτειάς τους, τα
κοινωνικά κινήματα που αντιτίθενται στην εξόρυξη άνθρακα ή στην εξόρυξη
υδρογονανθράκων συμβάλλουν αναμφισβήτητα – από την πλευρά της προσφοράς – στον
περιορισμό της κλιματικής αλλαγής.
Μαζί με τα κοινωνικά κινήματα, το ακαδημαϊκό και πολιτικό
έργο είναι το κλειδί για τον καθορισμό των περιοχών όπου η αποτροπή της
εκμετάλλευσης των ορυκτών καυσίμων αποτελεί προτεραιότητα, καθώς και για την
καθιέρωση οικονομικής αντιστάθμισης. Ο Martí Orta-Martínez, από το Πανεπιστήμιο
της Βαρκελώνης, κάνει ακριβώς αυτό. Είναι επικεφαλής ενός έργου για τον
γεωγραφικό προσδιορισμό των κοιτασμάτων ορυκτών καυσίμων που δεν πρέπει να
καίγονται, το οποίο παρουσιάστηκε σε σεμινάριο στο πλαίσιο της COP29.
Μπορεί να ακούγεται ουτοπικό να επιδιώκεται η σύναψη
διεθνών συμφωνιών από την πλευρά της προσφοράς, αλλά η αλήθεια είναι ότι είναι
αδύνατο να μειωθούν οι παγκόσμιες εκπομπές και να προχωρήσουμε προς την
απεξάρτηση από τον άνθρακα χωρίς ταχεία μείωση της εξόρυξης ορυκτών καυσίμων.
Οι COP θα πρέπει να λάβουν υπόψη τους αυτά τα στοιχεία.
Δεδομένου του μεγέθους της κλιματικής πρόκλησης, το
ζήτημα δεν είναι να αποφασίσουμε μεταξύ πολιτικών από την πλευρά της ζήτησης ή
της προσφοράς, αλλά να χρησιμοποιήσουμε και τις δύο, να τις προωθήσουμε σε κάθε
χώρα και να επιτύχουμε ισχυρές συμφωνίες σε διεθνές επίπεδο.