Αθανάσιος Παπαϊωάννου
Γιορτινές μέρες που έρχονται, ας σταθούμε σε κάτι αισιόδοξο.
Η επιστημονική έρευνα δεν είναι πολυτέλεια είναι βασικός μοχλός κοινωνικής προόδου, ανάπτυξης και ποιότητας ζωής. Τα στοιχεία δείχνουν ότι χώρες με ισχυρή έρευνα και μεγάλο αριθμό επιστημονικών δημοσιεύσεων διαθέτουν καλύτερα συστήματα υγείας και παιδείας, μεγαλύτερη τεχνολογική πρόοδο, ισχυρότερη οικονομία και υψηλότερους δείκτες ανθρώπινης ανάπτυξης.
Στη χώρα μας, η έρευνα μπορεί
να συμβάλει ουσιαστικά σε τομείς όπου υστερούμε, όπως η αναδιάρθρωση του
παραγωγικού μοντέλου, η μείωση της διαφθοράς και η βιώσιμη μακροχρόνια ανάπτυξη.
Παράλληλα, μπορεί να προσφέρει λύσεις σε καθημερινά προβλήματα: να ενισχύσει
την παραγωγικότητα και τα εισοδήματα των αγροτών, να βελτιώσει την ασφάλεια και
τις συνθήκες εργασίας, και να συμβάλει στον έλεγχο της ακρίβειας και στη
στήριξη των νοικοκυριών που δυσκολεύονται να ανταποκριθούν.
Αυτή η συνεισφορά της έρευνας
είναι πολύτιμη για την Ελλάδα, όπου η καθημερινότητα πολλών πολιτών είναι
δύσκολη: αγρότες εγκαταλείπουν την ύπαιθρο και διαμαρτύρονται την ώρα που
διεξάγονται ανακρίσεις για σκάνδαλα στις αγροτικές επιδοτήσεις (ΟΠΕΚΕΠΕ), οι
εργαζόμενοι υποαμείβονται και τα νοικοκυριά δυσκολεύονται να τα βγάλουν πέρα.
Το αισιόδοξο μήνυμα είναι ότι,
στον τομέα της επιστημονικής έρευνας, η Ελλάδα παρουσιάζει μια εικόνα εντελώς
διαφορετική από εκείνη που καταγράφεται σε πολλούς άλλους τομείς, όπου η χώρα
υποχωρεί διαρκώς στις διεθνείς κατατάξεις. Παρά τη χρόνια υποχρηματοδότηση της
έρευνας και των δημόσιων πανεπιστημίων, το ελληνικό επιστημονικό δυναμικό
εμφανίζει εντυπωσιακή διεθνή απήχηση και μάλιστα σε κρίσιμους τομείς για την
ανάπτυξη της χώρας.
H εικόνα της Αριστείας στην
Ελληνική Έρευνα
Σύμφωνα με τη διεθνή λίστα του
2025 του JohnIoannidis, 1.161 επιστήμονες που εργάζονται στην Ελλάδα
συγκαταλέγονται στο κορυφαίο 2% παγκοσμίως ως προς την επιστημονική απήχηση στο
πεδίο τους. Για λόγους συντομίας, θα αναφέρονται εδώ ως «κορυφαίοι
επιστήμονες», με τη σαφή διευκρίνιση ότι οι σχετικές λίστες έχουν περιορισμούς
και δεν αποτυπώνουν το σύνολο της επιστημονικής αριστείας. Το κύριο ζητούμενο,
ωστόσο, δεν είναι η ονοματολογία αλλά η μεγάλη εικόνα.
Από τους 1.161 επιστήμονες, οι
1.014 υπηρετούν σε ελληνικά πανεπιστήμια και οι υπόλοιποι κυρίως σε ερευνητικά
ινστιτούτα. Από τους πανεπιστημιακούς, οι 864 είχαν ενεργή δημοσιευτική
δραστηριότητα το 2024, ενώ οι 659 είχαν την πρώτη τους δημοσίευση από το 1987
και μετά και μπορούν να θεωρηθούν εν ενεργεία επιστήμονες.
Σύμφωνα με τα στοιχεία της
ΕΘΑΕ, την περίοδο 2021–2022 υπηρετούσαν 10.150 καθηγητές πανεπιστημίου στην
Ελλάδα, αριθμός που δεν έχει μεταβληθεί ουσιαστικά. Αυτό σημαίνει ότι το 6,5%
των εν ενεργεία Ελλήνων καθηγητών ΑΕΙ ανήκει στο κορυφαίο 2% παγκοσμίως. Με
απλά λόγια, οι Έλληνες πανεπιστημιακοί εμφανίζουν επίδοση περίπου 3,25 φορές
υψηλότερη από τον παγκόσμιο μέσο όρο.
Ακόμη πιο εντυπωσιακή είναι η
συνολική εικόνα: οι Έλληνες επιστήμονες αντιστοιχούν στο 0,5% της παγκόσμιας
λίστας του κορυφαίου 2%, ενώ ο πληθυσμός της Ελλάδας αποτελεί μόλις το 0,12%
του παγκόσμιου πληθυσμού. Δηλαδή, η ελληνική παρουσία είναι περίπου 4,2 φορές
μεγαλύτερη από εκείνη που θα αναμενόταν με βάση το πληθυσμιακό μέγεθος της
χώρας.
Η διεθνής σύγκριση
Με βάση αυτά τα στοιχεία, στον
Πίνακα 1 παρουσιάζονται οι χώρες με τις καλύτερες επιδόσεις, λαμβάνοντας υπόψη
και χώρες με ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγω μεγέθους ή γεωπολιτικής σημασίας.
Πίνακας 1. Χώρες με επιστήμονες
στο κορυφαίο 2% και κατάταξη με βάση τον πληθυσμό
Η 19η θέση της Ελλάδας
παγκοσμίως και η 9η θέση εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης συνιστούν από τις
υψηλότερες επιδόσεις της χώρας σε οποιονδήποτε άλλο τομέα. Η ελληνική επίδοση
είναι συγκρίσιμη με εκείνη της Γερμανίας και της Γαλλίας, ενώ η Ελλάδα
κατατάσσεται πρώτη μεταξύ των χωρών της Νότιας Ευρώπης και σαφώς υψηλότερα από
όλες τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης.
Αν ληφθεί υπόψη ότι όλες οι χώρες
που προηγούνται της Ελλάδας έχουν επενδύσει επί δεκαετίες πολλαπλάσια ποσοστά
του ΑΕΠ τους στην έρευνα και στην ανώτατη εκπαίδευση, όπως έχει τεκμηριωθεί με
αριθμούς σε παλαιότερο άρθρο,4 η αναλογία επιστημονικής επίδοσης προς
διαθέσιμους πόρους των Ελλήνων ερευνητών αναδεικνύεται ως μία από τις
υψηλότερες παγκοσμίως.
Πού διαπρέπουν οι Έλληνες
επιστήμονες
Η εικόνα γίνεται ακόμη πιο
εντυπωσιακή όταν εξεταστεί ανά επιστημονικό πεδίο. Στον Πίνακα 2 παρουσιάζονται
τα πεδία στα οποία η Ελλάδα εμφανίζει επιδόσεις υψηλότερες από τον μέσο όρο της
χώρας, δηλαδή ποσοστό άνω του 0,5% των κορυφαίων επιστημόνων παγκοσμίως σε κάθε
πεδίο.
Οι επιστήμες STEM
(Science/Επιστήμη, Technology/Τεχνολογία, Engineering/Μηχανική,
Mathematics/Μαθηματικά) κυριαρχούν, με 26 επιστημονικά πεδία και συνολικά 627
κορυφαίους επιστήμονες σε τομείς κρίσιμους για την ανάπτυξη. Ενδεικτικά:
106 κορυφαίοι επιστήμονες στην τεχνητή
νοημοσύνη (το 1,1% παγκοσμίως),
93 στον τομέα της ενέργειας (1,3%),
56 στα δίκτυα και τις τηλεπικοινωνίες
(1,2%).
Ιδιαίτερα ισχυρή είναι και η
παρουσία στις επιστήμες υγείας, με 170 κορυφαίους επιστήμονες, μεταξύ των
οποίων 40 στην ογκολογία και 37 στο καρδιαγγειακό σύστημα και την αιματολογία.
Παράλληλα, αξιόλογος αριθμός
κορυφαίων επιστημόνων καταγράφεται σε πεδία που συνδέονται άμεσα με την
αγροδιατροφή και την παραγωγή τροφίμων, αλλά και σε τομείς όπως οι σπουδές
άμυνας και ασφάλειας, ο αθλητισμός, η αρχαιολογία και η εκπαίδευση.
Πίνακας 2. Επιστημονικά πεδία
στα οποία η Ελλάδα εμφανίζει υψηλότερες επιδόσεις από τον μέσο όρο της χώρας,
δηλαδή ποσοστό άνω του 0,5% των κορυφαίων επιστημόνων παγκοσμίως σε κάθε πεδίο
Συμπεράσματα
Τα στοιχεία των πινάκων γεννούν
αισιοδοξία αλλά αναδεικνύουν και ένα βαθύ ελληνικό παράδοξο: η χώρα διαθέτει
επιστημονικό δυναμικό υψηλού επιπέδου, ιδιαίτερα σε κρίσιμους τομείς STEM, που
διεθνώς συνδέονται με την ανάπτυξη και την καινοτομία. Παρ’ όλα αυτά, το
παραγωγικό μοντέλο της Ελλάδας παραμένει χαμηλής έντασης γνώσης και
τεχνολογίας, με αποτέλεσμα η χώρα να μην αξιοποιεί πλήρως το ανθρώπινο κεφάλαιο
που διαθέτει.
Στη μελέτη του Hellenic
Observatory του LondonSchool of Economics, που δημοσιεύθηκε πριν από λίγες
εβδομάδες με τον εύγλωττο τίτλο «The caféeconomy», αναδεικνύεται ο φαύλος
κύκλος της Ελληνικής, υποτιθέμενης «ανασυγκρότησης» από τα μνημόνια έως
σήμερα5. Κατά την περίοδο 2009–2023, μόνο δύο τομείς της οικονομίας παρουσίασαν
ουσιαστική ανάπτυξη: οι δραστηριότητες καταλύματος και εστίασης και ο τομέας
των ακινήτων (realestate). Πρόκειται για δραστηριότητες χαμηλής προστιθέμενης
αξίας, που αναπαράγουν τη φθηνή εργασία και τη χαμηλή παραγωγικότητα.
Η αιτία δεν είναι η έλλειψη
επιστημόνων, αλλά οι διαχρονικές πολιτικές επιλογές που συνεχίζονται ως σήμερα.
Αδύναμοι θεσμοί, πελατειακές πρακτικές και διαφθορά ευνόησαν δραστηριότητες
χαμηλής προστιθέμενης αξίας, αφήνοντας στο περιθώριο την έρευνα, την τεχνολογία
και την παραγωγή γνώσης υψηλής κοινωνικής αξίας. Το αποτέλεσμα είναι γνωστό:
υποαξιοποίηση της γνώσης, αδυναμία αλλαγής του παραγωγικού μοντέλου και
μετανάστευση επιστημόνων.
Έρευνα και ευημερία: Ζήτημα
επιλογών
Αν χρηματοδοτηθεί γενναία και
ανιδιοτελώς, και αν χρησιμοποιηθεί σωστά από τους πολιτικούς και το κράτος, η
επιστημονική έρευνα που παράγεται στη χώρα μπορεί να φέρει πολλαπλά οφέλη και
να συμβάλει ουσιαστικά στη μείωση των ανισοτήτων και την ευημερία όλων. Τέτοια
κατευθυνόμενη έρευνα προς την κοινωνική ωφέλεια που αξιοποιείται από πολιτικούς
μπορεί να βελτιώσει την αγροτική παραγωγή και τα εισοδήματα των αγροτών, να
προτείνει ασφαλέστερες και δικαιότερες συνθήκες εργασίας, να βελτιώσει
εισοδήματα υποαμοιβόμενων, να στηρίξει νοικοκυριά που δυσκολεύονται οικονομικά,
να περιορίσει την ακρίβεια, να αναβαθμίσει την υγεία και την παιδεία, να
ενισχύσει την τεχνολογική πρόοδο, να προωθήσει την αειφόρο διαχείριση του
περιβάλλοντος και να ενδυναμώσει την εθνική ασφάλεια.
Όλα αυτά μετατρέπουν τη γνώση
σε καθημερινό και απτό όφελος για τους πολίτες. Η επίδραση πολλαπλασιάζεται
όταν οι πολίτες ζητούν και οι πολιτικοί υποστηρίζουν ΑΝΙΔΙΟΤΕΛΕΙΣ (!) πολιτικές
που κατευθύνουν την έρευνα σε αυτούς τους στόχους, με σταθερή χρηματοδότηση,
διάχυση γνώσης και αποτελεσματικών εφαρμογών, ανάπτυξη τεχνολογικών και
σύγχρονων δεξιοτήτων και συντονισμένες δράσεις σε όλη την κοινωνία.
Οι ευθύνες όλων
Οι ερευνητές χρειάζεται να
θυμούνται ότι αν και πολύ κρίσιμο, το να παράγουν κορυφαία έρευνα δεν
αρκεί. Πρόσφατη έρευνα σε 68 χώρες
δείχνει ότι η εμπιστοσύνη των πολιτών προς τους επιστήμονες (π.χ. σε κρίσιμα
θέματα όπως εμβόλια, κλιματική αλλαγή κλπ.) ενισχύεται όταν εκείνοι
επικοινωνούν συστηματικά το έργο τους και συμμετέχουν ενεργά στον δημόσιο και
πολιτικό διάλογο.6 Η πλειονότητα των πολιτών επιθυμεί μεγαλύτερη εμπλοκή των
επιστημόνων στη χάραξη πολιτικής. Παράλληλα, η εμπιστοσύνη αυξάνεται όταν οι
ερευνητικές προτεραιότητες ευθυγραμμίζονται με κοινωνικές ανάγκες, όπως η
δημόσια υγεία, η ενέργεια και η μείωση της φτώχειας.
Η επιστημονική κοινότητα
χρειάζεται να παίζει πιο ενεργό ρόλο, να κατανοεί και να στηρίζει πιο ενεργά
αγρότες, υποαμειβόμενους, νοικοκυριά, καθώς και να εξηγεί καλύτερα πώς η έρευνα
και τα πανεπιστήμια μπορούν να στηρίξουν την κοινωνία, να βελτιώσουν την
καθημερινότητά τους, να μειώσουν τις ανισότητες και να παράγουν ΕΥΗΜΕΡΙΑ ΓΙΑ
ΟΛΟΥΣ.
Για παράδειγμα, η πρόσφατη
υποστήριξη των αγροτών από κάποιες παρατάξεις πανεπιστημιακών είναι μεν θετική,
αλλά το σημαντικότερο είναι να βρουν πώς να συμβάλουν ώστε να στηριχθεί
μακροπρόθεσμα ο αγρότης την επόμενη μέρα και πώς να βελτιωθεί η ποιότητα ζωής
στην ύπαιθρο. Αυτό προϋποθέτει ουσιαστική
συμμετοχή όλων των δημοκρατικών επιστημονικών παρατάξεων και συνεργασία τους με
όλους τους εμπλεκόμενους φορείς, γιατί η ανέχεια πολλών δείχνει έλλειψη
ενσυναίσθησης και συμπόνοιας, είναι κοινωνικά ανεπίτρεπτο, υπονομεύει την
δημοκρατία, αυξάνει το μίσος και τις συγκρούσεις. Το δείχνουν οι έρευνες
Νομπελιστών7 – και η ιστορία απέδειξε ότι ο Φ. Ρούσβελτ που δεν έπεσε στην
παγίδα των πολιτικών της μεσοπολεμικής Γερμανίας, κάτι ήξερε, συμβάλλοντας
σημαντικά στην νίκη στο 2ο Παγκόσμιο πόλεμο και στην προώθηση της δημοκρατίας
στον κόσμο.
Οι πολίτες χρειάζονται έγκυρη
ενημέρωση, όπως οι πληροφορίες στο παρόν άρθρο, για να κατανοούν την
πραγματικότητα και να συμμετέχουν με γνώση στις αποφάσεις τους. Η ενημέρωση
φέρνει και ευθύνες: οι πολίτες αξιολογούν ποιοι πολιτικοί και κόμματα συνέβαλαν
ή συνεχίζουν να συντηρούν παθογένειες και υψηλά επίπεδα διαφθοράς, που
φρενάρουν την ανάπτυξη παρά το αξιόλογο ανθρώπινο δυναμικό. Για παράδειγμα, η
ακρίβεια, που αναδεικνύεται ως το σημαντικότερο πρόβλημα στις δημοσκοπήσεις,
δεν είναι παρά σύμπτωμα βαθύτερων αιτιών, στις οποίες συγκαταλέγεται και η
διαφθορά, που εσφαλμένα υποβαθμίζεται ως τέταρτο σε σημασία ζήτημα. Σε αυτό το
πεδίο, ο ρόλος των επιστημόνων είναι κρίσιμος.
Παράλληλα, η κατεύθυνση της
χώρας και η πλήρης αξιοποίηση του επιστημονικού δυναμικού εξαρτώνται κυρίως από
τις πολιτικές ηγεσίες, οι οποίες οφείλουν να επιλέξουν την ανάπτυξη μέσω γνώσης
και έρευνας, επενδύοντας ΑΝΙΔΙΟΤΕΛΩΣ στην έρευνα, αντί να συντηρούν
παθογένειες. Η Ελλάδα διαθέτει το ανθρώπινο κεφάλαιο για ένα μοντέλο ανάπτυξης
βασισμένο στη γνώση και στην κοινωνική πρόοδο. Το αν θα το αξιοποιήσει δεν
είναι θέμα δυνατοτήτων — είναι θέμα επιλογών.
Αναφορές
Solarin, S. A., &Yen, Y. Y.
(2016). A global analysis of the impact of research output on economic growth.
Scientometrics, 108(2), 855-874.
https://link.springer.com/article/10.1007/s11192-016-2002-6
Pinto, T., & Teixeira, A.
A. (2020). The impact of research output on economic growth by fields of
science: A dynamic panel data analysis, 1980–2016. Scientometrics, 123(2),
945-978. https://link.springer.com/article/10.1007/s11192-020-03419-3
Ioannidis, John P.A. (2025),
“August 2025 data-update for “Updated science-wide author databases of
standardized citation indicators””, Elsevier Data Repository, V8, doi:
10.17632/btchxktzyw.8
Παπαϊωάννου, Α. (2020). Έρευνα
και Ανάπτυξη: Παραλείψεις και λαθεμένα μηνύματα της έκθεσης Πισσαρίδη.
https://tvxs.gr/apopseis/arthra-gnomis/ereyna-kai-anaptyksi-paralipseis-kai-lathemena-minymata-tis-ekthesis-pissaridi/
Nikiforos, ,Missos, V., Pierros, S., &Rodousakis, N. (Oct. 2025). The
café economy: Structural transformation in Greece in the wake of austerity and
“reforms”. The London School of Economics and Political Science: Hellenic
Observatory Centre for Research on Contemporary Greece and Cyprus. https://www.dept.aueb.gr/sites/default/files/2025_cafe_economy_final.pdf
Cologna, V., Mede, N. G.,
Berger, S., Besley, J., Brick, C., Joubert, M., … &Metag, J. (2025). Trust
in scientists and their role in society across 68 countries. Nature Human Behaviour,
9(4), 713-730. https://www.nature.com/articles/s41562-024-02090-5.pdf
Acemoglou, D. (Nov 28, 2025). Liberalism can win back the working class:
Here’s how. Financial Times.
https://www.ft.com/content/96aadc56-d99e-463a-b95c-d5cab088cacc
*Ο Αθανάσιος Παπαϊωάννου είναι
καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας