Λίγες προσωπικότητες στην ιστορία είχαν μια τόσο αμφιλεγόμενη φήμη όπως ο βασιλιάς Ηρώδης της Ιουδαίας. Σύμφωνα με την παράδοση, στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, πρόκειται για τον Βασιλιά που διατάζει τη σφαγή των νηπίων, τη θανάτωση όλων των αγοριών μωρών μετά τη γέννηση του Ιησού, για να απαλλαγεί από το θείο βρέφος, που σύμφωνα με τις προφητείες θα του έπαιρνε τον θρόνο.
Για πολλούς μελετητές όμως, ο Ηρώδης αξίζει τον
χαρακτηρισμό «μέγας» που του προσάπτουν. Ο βασιλιάς της Ιουδαίας, της
τελευταίας περιόδου του πρώτου αιώνα π.Χ., ήταν ένας ικανός ηγέτης. Έχτισε
λαμπρά οικοδομήματα όπως υδραγωγεία, θέατρα, γυμναστήρια, ανάκτορα, οχυρά και
λιμάνια. Σημαντικό έργο του ήταν και η ανοικοδόμηση του Ναού του Σολομώντα στην
Ιερουσαλήμ. Επίσης, ο Ηρώδης φέρεται να συνέβαλε καθοριστικά στην αντιμετώπιση
του λιμού στα μέσα της δεκαετίας του '20 π.Χ. Παρόλο που κατά τη βασιλεία του
υπήρχε ειρήνη και ευημερία στην Ιουδαία, αντιμετωπίστηκε πολλές φορές με
καχυποψία από τους υπόδουλούς του.
Η διακυβέρνηση του Ηρώδη ήταν προσανατολισμένη σε δύο
στόχους, τον καθησυχασμό των ρωμαίων ηγετών και την εξυπηρέτηση των αναγκών του
λαού της Ιουδαίας. Η συνεχής αυτή προσπάθεια, καθώς και το τοξικό περιβάλλον με
τις μηχανορραφίες στο παλάτι, ενδεχομένως οδήγησαν τον Ηρώδη να γίνεται όλο και
πιο παρανοϊκός και σκληρός προς το τέλος της ζωής του. Ορισμένοι ιστορικοί
πιστεύουν ότι η συμπεριφορά του κατά τη διάρκεια αυτής της τελευταίας περιόδου
οδήγησε τελικά στη λεγόμενη Σφαγή των Νηπίων, παρά την έλλειψη ιστορικών
αποδείξεων ότι συνέβη κάτι τέτοιο.
Υπάρχει ωστόσο, μια πτυχή αυτού του βασιλιά για την οποία
συμφωνούν όλοι οι σχολιαστές: Έχοντας πάντα στενές σχέσεις με τη Ρώμη, ο Ηρώδης
δεν κατάφερε ποτέ να κερδίσει τις καρδιές του λαού του. Η βασιλεία του Ηρώδη
στη Ιουδαία συνεχίστηκε από τον γιο του Αντίπα και οι δυο τους έγιναν σύμβολο
της Καινής Διαθήκης, εξαιτίας της ζωτικής σημασίας που έπαιξε η γεωπολιτική της
εποχής στην εμφάνιση της Ρώμης ως αδιαμφισβήτητης δύναμης στην ανατολική
Μεσόγειο.
Άνοδος στη βασιλεία
Στις αρχές του δεύτερου αιώνα π.Χ., η δυναστεία των
Σελευκιδών, κυβερνούσε τα απομεινάρια της ανατολικής αυτοκρατορίας του Μεγάλου
Αλεξάνδρου κοντά στη σημερινή Συρία. Πιο νότια, η αιγυπτιακή δυναστεία άρχιζε
επίσης να καταρρέει. Οι Εβραίοι της Ιουδαίας, οι οποίοι βρίσκονταν ανάμεσα σε
αυτές τις δυο αποδυναμωμένες δυνάμεις, άρπαξαν την ευκαιρία και κέρδισαν την
ανεξαρτησία τους από τη δυναστεία των Σελευκιδών και επέκτειναν τα εδάφη τους
προς τον νότο.
Αφού έλαβε αρχικά την ευλογία της Ρώμης, το ανεξάρτητο
εβραϊκό βασίλειο αισθάνθηκε όλο και περισσότερο την πίεση της επέκτασης της
Ρωμαϊκής Δημοκρατίας στην περιοχή. Όταν η Ιουδαία έγινε υποτελές κράτος της
Ρώμης το 63 π.Χ., οι ηγεμόνες βρήκαν έναν πρόθυμο συνεργάτη στο πρόσωπο του
πατέρα του Ηρώδη, Αντίπατρου, ο οποίος έγινε κυβερνήτης της νέας ρωμαϊκής
επαρχίας. Με το ξέσπασμα του ρωμαϊκού εμφυλίου (Οκταβιανού και Αντώνιου), ο
Ηρώδης έσπευσε για βοήθεια και διορίστηκε βασιλιάς της Ιουδαίας το 40 π.Χ., ενώ
είχε αναπτύξει άριστες σχέσεις με τον Μάρκο Αντώνιο. Αυτή η σχέση θα μπορούσε
να είχε οδηγήσει στον θάνατο του Ηρώδη, καθώς ο Αντώνιος τελικά ηττήθηκε από
τον Οκταβιανό στη μάχη του Ακτίου το 31 π.Χ. Ο νικητής Οκταβιανός ζήτησε τότε
συνάντηση με τον Ηρώδη. Φοβούμενος για τη ζωή του, ο Ηρώδης ορκίστηκε υπακοή
στον Οκταβιανό, ο οποίος επιβεβαίωσε τον τόπο του Ηρώδη ως βασιλιά, καθώς
πίστευε ότι θα ήταν πιστός στη Ρώμη.
Στα μάτια όμως των ευσεβών Εβραίων, η αφοσίωση του Ηρώδη
στους ειδωλολάτρες Ρωμαίους και ο θαυμασμός του στο ελληνιστικό ύφος έφεραν
απογοήτευση και καχυποψία. Είχε βρεθεί στον θρόνο της Ιουδαίας, αφότου είχε
χυθεί πολύ εβραϊκό αίμα από ρωμαϊκές δυνάμεις. Επιπλέον, η καταγωγή του ενίσχυε
τις αντιδράσεις προς το πρόσωπό του. Η οικογένεια του Ηρώδη είχε ασπαστεί τον
Ιουδαϊσμό, αλλά ο πατέρας του προερχόταν από άλλη περιοχή και η μητέρα του ήταν
από την Αραβία. Το χειρότερο από όλα όμως ήταν ότι ο Ηρώδης «καταπάτησε»
κάποιες συνήθειες και νόμους της εβραϊκής θρησκείας.
Λαμπρά επιτεύγματα
Ο Ηρώδης καλλιέργησε προσεκτικά την εικόνα του ως
"σοφός βασιλιάς", αφού είχε επηρεαστεί από τον ελληνορωμαϊκό
πολιτισμό, παρόλο που οι συγγραφείς της Καινής Διαθήκης τον είδαν ως τύραννο.
Συνεργάστηκε με κορυφαίες ρωμαϊκές φιγούρες, όπως ευγενείς, φιλοσόφους, ιστορικούς
ποιητές και θεατρικούς συγγραφείς, οι οποίοι έμπαιναν στο παλάτι και η παρουσία
τους φαίνεται ότι δυσαρεστούσε τις δύο κύριες εβραϊκές αιρέσεις μέσα και γύρω
από την Ιερουσαλήμ. Παρόλο που ήταν διαφορετικές μεταξύ τους, συμφωνούσαν και
οι δύο αιρέσεις ότι ο βασιλιάς σκόπιμα ήθελε να βλάψει τα εβραϊκά έθιμα.
Σύμφωνα με τον ιστορικό Νικόλαο Δαμασκηνό, έναν από τους
στενούς συνεργάτες του Ηρώδη, ο βασιλιάς παραμελούσε τις υποθέσεις του κράτους
και τη μελέτη του εβραϊκού νόμου για να περάσει τον χρόνο του μελετώντας τη
φιλοσοφία, τη ρητορική και την ιστορία της Ελλάδας και της Ρώμης. Οι κρατικές
υποθέσεις μεταβιβάστηκαν σε εκείνους τους υπαλλήλους που είχαν ελληνική
εκπαίδευση. Ο Ηρώδης ήξερε ότι η βασιλεία στην Ιουδαία ήταν αδύνατη χωρίς τη
συγκατάθεση των ισχυρών Φαρισαίων, τους οποίους «φλέρταρε» με διάφορες
παραχωρήσεις. Και ήταν σε θέση να τους κρατήσει στην πλευρά του, αλλά ποτέ δεν
κατάφερε να κερδίσει την απόλυτη εμπιστοσύνη τους.
Σύμφωνα με τον ιστορικό Ιωσήφ, οι νέες πόλεις του Ηρώδη
ενοχλούσαν την εβραϊκή ιερατική τάξη, επειδή τα ειδωλολατρικά τους μνημεία ήταν
προσβλητικά για την Ιερουσαλήμ. Χτισμένη μεταξύ 22 και 10 π.Χ., ο Ηρώδης
ονόμασε την Παράλιο Καισάρεια για τον προστάτη του, τον Καίσαρα Αύγουστο.
Κατασκευάστηκε γύρω από ένα τεχνητό λιμάνι, προστατευμένο από κυματοθραύστες.
Αυτό το αξιοσημείωτο κατόρθωμα της μηχανικής ήταν η βάση του στόλου του, τον
οποίο ο βασιλιάς έθεσε στην υπηρεσία της Ρώμης.
Οι ναοί της Καισαρείας ήταν αφιερωμένοι σε Ρωμαϊκές
θεότητες και στον ίδιο τον Αυγούστο. Κάθε πέντε χρόνια, ο Ηρώδης διοργάνωνε
μονομαχίες, αφιερωμένες στον Αύγουστο και τη σύζυγό του Λιβία, στις οποίες οι
χορεύτριες ήταν περισσότερες από τους επισκέπτες. Μεγάλα βραβεία δίνονταν στους
νικητές, ενώ κυκλοφορούσαν φήμες για ξέφρενα πάρτι οργίων που ακολουθούσαν. Οι
εβραϊκές αρχές εξέφρασαν μεγάλη αποδοκιμασία για αυτές τις "υπερβολές και
κραιπάλες". Θεώρησαν μάλιστα τις μονομαχίες ανήθικες, καθώς πίστευαν ότι η
μοίρα της ανθρώπινης ζωής ανήκει αποκλειστικά στον Θεό.
Αν η Καισάρεια μπορούσε να διαγραφεί ως πόλη για
ειδωλολάτρες, η ιερή πόλη της Ιερουσαλήμ απειλήθηκε επίσης από τα ρωμαϊκά
ένστικτα του ηγεμόνα της. Η ένταση επικεντρώθηκε στον Δεύτερο Ναό, ένα κτίριο
που συμβολίζει τη σύνθετη σχέση του Ηρώδη με την πίστη του. Το πρόγραμμα
αποκατάστασης του Ηρώδη ξεκίνησε το 20 π.Χ., με τον ανασχηματισμό της δομής με
λευκή πέτρα, ενώ διπλασιάστηκε και το μέγεθος του προαύλιου χώρου γύρω από τον
ναό. Ο Ηρώδης προσπάθησε να αναδείξει την εβραϊκή πίστη, αλλά το έκανε με
Έλληνες αρχιτέκτονες.
Ίσως το πιο εντυπωσιακό θρησκευτικό σκάνδαλο για το οποίο
κατηγορείται ο Ηρώδης ο Μέγας ήταν η παραβίαση του τάφου του βασιλιά Δαβίδ στη
Βηθλεέμ. Οι φήμες είχαν κυκλοφορήσει πολύ καιρό κι ανέφεραν ότι ο τάφος έκρυβε
θησαυρό. Έχοντας ξοδέψει μεγάλα χρηματικά ποσά στο κτίριο της Καισάρειας και
ίσως βλέποντας τον εαυτό του ως απόγονο του βασιλιά Δαβίδ, ο Ηρώδης
φημολογείται ότι μπήκε κρυφά με εργάτες για να ληστέψει τον τάφο.
Οι σύγχρονοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι, παρά την
απληστία του, ο Ηρώδης ήταν πολύ ικανός. Η διπλωματία του Ηρώδη εξασφάλισε την
επιβίωση της εβραϊκής ταυτότητας σε μια ταραχώδη στιγμή στην ανατολική
Μεσόγειο, ενώ η συμβολή του στον υλικό πολιτισμό της Ιουδαίας ήταν άνευ
προηγουμένου. Κατασκεύασε τα φρούρια Masada και Herodium, καθώς και εξασφάλισε
παροχή νερού στην Ιερουσαλήμ. Χρησιμοποιώντας τις επαφές του με τη Ρώμη κατά τη
διάρκεια του λιμού των 25-24 π.Χ., κανόνισε την εισαγωγή αιγυπτιακών σιτηρών
για να τροφοδοτήσει τους πολίτες του βασιλείου του. Ωστόσο, ακόμη και οι
υποστηρικτές του Ηρώδη αναγνωρίζουν τη βίαιη συμπεριφορά των τελευταίων χρόνων.
Ο «τρελός» βασιλιάς
Καθ’ όλη τη διάρκεια της βασιλείας του, η προσωπική ζωή
του βασιλιά Ηρώδη αποτελούσε σκάνδαλο στην Ιερουσαλήμ. Εκτός από τη συνύπαρξη
με μεγάλο αριθμό παλλαδίων, ο Ηρώδης πιστεύεται ότι είχε συνολικά εννέα
συζύγους και ήταν μερικές φορές παντρεμένος με περισσότερες από μία ταυτόχρονα.
Οι θεωρίες συνωμοσίας και οι μηχανορραφίες του παλατιού
τροφοδότησαν μια αυξανόμενη αίσθηση παράνοιας του Ηρώδη. Κάποιες από αυτές ήταν
αληθινές και κάποιες άλλες μύθοι. Το μόνο σίγουρο είναι ότι είχε σκοτώσει πολλά
μέλη της οικογένειάς του κατά τη διάρκεια των χρόνων που βρισκόταν στην
εξουσία. Μεταξύ των θυμάτων του ήταν ο αδελφός του, Αριστόβουλος, τον οποίο
είχε προηγουμένως χρίσει αρχιερέα. Η σύζυγός του Μαριάμη «αφανίστηκε», όπως
επίσης και οι δύο γιοι της, Αλέξανδρος και Αριστόβουλος. Παράλληλα, αποκλήρωσε
τον μεγαλύτερο γιο του, Αντίπατρο, από την πρώτη του σύζυγο και στη συνέχεια
τον σκότωσε.
Πολλοί πολίτες επίσης έχασαν τη ζωή τους στα μπουντρούμια
του παλατιού, θύματα του συστηματικού σχεδίου του Ηρώδη να εξαλείψουν όποιον
έδειχνε υπακοή στο προηγούμενο καθεστώς.
Βασανισμένος από ανασφάλεια, η επιθυμία του Ηρώδη για
εκδίκηση έγινε ολοένα και πιο έντονη. Ο Ιωσήφ γράφει πως ο Ηρώδης, όταν ήταν
άρρωστος διέταξε, μετά τον θάνατό του, οι βασικοί ευγενείς θα έπρεπε να βρεθούν
στο αμφιθέατρο της Ιεριχούς και να σκοτωθούν με βέλη. Στον θάνατό του στις 4
π.Χ., η εντολή δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ.
Αξίζει ωστόσο να αναφερθεί, ότι δεν υπάρχει άμεση απόδειξη
ότι συνέβη η σφαγή των νηπίων στη Βηθλεέμ, αν και η ιστορία δεν είναι απίστευτη
λόγω της ψυχικής κατάστασης του Ηρώδη. Το μόνο σίγουρο είναι ότι οι πράξεις του
δημιούργησαν ένα συναρπαστικό ιστορικό παράδοξο: έναν άρχοντα που θα μπορούσε,
αφενός, να δημιουργήσει ένα σταθερό, πλούσιο βασίλειο, αλλά και να προκαλέσει
την οργή των υπηκόων του.
* Με πληροφορίες από το National Geographic