Η δηλωμένη πρόθεση των ΗΠΑ να διεκδικήσει την άρση της αποκλειστικότητας της πατέντας των εμβολίων κατά του Covid-19 από τις μεγάλες φαρμακευτικές πολυεθνικές αποτελεί μια κλιμάκωση της σχετικής συζήτησης, που έχει ξεκινήσει εδώ και έναν χρόνο στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, σε συνεργασία με κράτη του αναπτυσσόμενου κόσμου, τα οποία δεν μπορούν να αντέξουν το κόστος του εμβολιασμού των λαών τους.
Το αίτημα άρσης της πατέντας έχει τεθεί επίσης από
κινήματα και επιστημονικούς φορείς, αλλά και από 6.000 επιστήμονες σε κοινή
επιστολή τους προς τον Αμερικανό πρόεδρο Μπάιντεν, με πρωτοβουλία μάλιστα του
Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ. Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας του,
ο Μπάιντεν δεσμεύτηκε δημόσια στον ακτιβιστή Ady Barkan ότι θα μοιραστεί την τεχνολογία και την πρόσβαση στα
εμβόλια κατά του κοροναϊού.
Τον περασμένο μήνα, περισσότεροι από 170 πρώην αρχηγοί
κρατών και βραβευθέντες με Νόμπελ, μεταξύ των οποίων ο Γκόρντον Μπράουν, πρώην
πρωθυπουργός της Βρετανίας, η Έλεν Τζόνσον Σίρλιφ, πρώην πρόεδρος της Λιβερίας
και ο Φρανσουά Ολάντ, πρώην πρόεδρος της Γαλλίας, εξέδωσαν ανοικτή επιστολή
καλώντας τον Μπάιντεν να υποστηρίξει την παραίτηση από την πατέντα.
Στο Καπιτώλιο, 10 γερουσιαστές, προέτρεψαν τον Μπάιντεν
να «δώσει προτεραιότητα στους ανθρώπους έναντι των κερδών των φαρμακευτικών».
Περισσότεροι από 100 Δημοκρατικοί της Βουλής έχουν υπογράψει παρόμοια επιστολή.
Την ανακοίνωση των ΗΠΑ φαίνεται να συμμερίζονται και
σημαίνοντες ανταγωνιστές τους, όπως η Ρωσία, αλλά υπάρχουν και αρνητικές
αντιδράσεις, όπως αυτή της Γερμανίας.
Τι είναι όμως αυτό που οδήγησε τον Μπάιντεν σε αυτήν την
απόφαση; Γιατί άλλες μεγάλες χώρες που επίσης προωθούν τα δικά τους εμβόλια -
προώθηση ενταγμένη σε ευρύτερους γεωπολιτικούς στόχους που υπερβαίνουν την
αντιμετώπιση της πανδημίας και σίγουρα την προστασία της δημόσιας υγείας -
φαίνεται να ακολουθούν; Γιατί κάποιες άλλες αντιδρούν; Και, τελικά, είναι
κοινές οι αφετηρίες των κινημάτων και της επιστημονικής κοινότητας με αυτές των
ισχυρών κρατών, ακόμη και αν εμφανίζονται να διεκδικούν το ίδιο αίτημα;
Μια «προβλεπόμενη» απόφαση
Αν και με την πρόταση αυτή ο Μπάιντεν εμφανίζεται να
«απαντά» στην αριστερή πτέρυγα των Δημοκρατικών - ο Μπέρνι Σάντερς ήταν ο
πρώτος που χαιρέτισε την απόφαση της κυβέρνησης Μπάιντεν να στηρίξει επίσημα
την άρση της πατέντας για τα εμβόλια κατά του κορονοϊού γράφοντας στο twitter:
«Χειροκροτώ. Είμαστε όλοι μαζί σ’αυτό» - αλλά και στις προσδοκίες της διεθνούς
κοινότητας από την αλλαγή ενοίκου στον Λευκό Οίκο μετά την προεδρία Τραμπ,
πρέπει να ληφθεί υπόψην, για μια όσο το δυνατόν συνολική εικόνα, ότι η άρση της
πατέντας προβλέπεται από τον ίδιο τον Παγκόσμιο Οργανισμού Εμπορίου, από τους
πλέον εμβληματικούς διεθνούς φορείς του καπιταλισμού.
Όπως υπενθυμίζει το Κέντρο Ερευνας και Εκπαίδευσης στη
Δημόσια Υγεία, την Πολιτική Υγείας και την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, σε
έρευνά του για την πανδημία Covid-19 και τις πατέντες, που δημοσιοποίησε τον
περασμένο Φεβρουάριο, «η Διακήρυξη της Doha του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου
(μέλη του οποίου αποτελούν το σύνολο των χωρών της Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένης
και της Ελλάδας) από το 2001 και μετά επιτρέπει στα κράτη μέλη του Π.Ο.Ε. σε
συνθήκες απειλής της δημόσιας υγείας να άρουν τους όποιους προστατευτισμούς στα
πνευματικά ιδιοκτησιακά δικαιώματα ιατροφαρμακευτικών προϊόντων, η χρήση των οποίων
μπορεί να βοηθήσει στην αντιμετώπιση του κινδύνου δημόσιας υγείας που
διατρέχουν.
»Πιο συγκεκριμένα σε συνθήκες απειλής της δημόσιας υγείας
(πχ. μία επιδημική κρίση) μία χώρα κράτος μέλος του Π.Ο.Ε μπορεί μονομερώς να
ενεργοποιήσει είτε τη ρήτρα υποχρεωτικής αδειοδότησης (σπάσιμο της πατέντας και
παραγωγή φαρμάκων, διαγνωστικών τέστ ή εμβολίων αναγκαίων για την αντιμετώπιση
της επιδημίας, χρησιμοποιώντας τις δυνατότητες της εγχώριας φαρμακοβιομηχανίας)
είτε τη ρήτρα της παράλληλης εισαγωγής (εισαγωγή φαρμάκων ή εμβολίων από χώρες
οι οποίες μονομερώς έσπασαν την πατέντα και προχώρησαν στην παραγωγή
ιατροφαρμακευτικών προϊόντων αναγκαίων για τη διαχείριση της επιδημίας τα οποία
και προτίθενται να εξάγουν σε άλλες χώρες που τα χρειάζονται).».
Μάλιστα, δεν είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει αυτό: «Τα
διεθνή εμπειρικά δεδομένα της τελευταίας 20ετίας καταδεικνύουν πλήθος
παραδειγμάτων χωρών, οι οποίες με επιτυχία χρησιμοποίησαν τις παραπάνω ρήτρες
προκειμένου να επιταχύνουν και να διευκολύνουν την πρόσβαση των πληθυσμών τους
σε ιατροφαρμακευτικά προϊόντα αναγκαία για την αντιμετώπιση σοβαρών και
επειγόντων απειλών δημόσιας υγείας (πχ. η επιδημία του HIV). Τα εμπειρικά
επίσης δεδομένα καταδεικνύουν ότι σε αρκετές περιπτώσεις η επίκληση και μόνο
των παραπάνω μονομερών ενεργειών, όπως αυτές προβλέπονται από το ρυθμιστικό
πλαίσιο του Π.Ο.Ε., μπορούν να οδηγήσουν στην επαναδιαπραγμάτευση και τελικά
συντριπτική μείωση των τιμών φαρμακευτικών προϊόντων αναγκαίων για την
προστασία της δημόσιας υγείας.».
Συσχετισμοί και αναγκαιότητες
Βέβαια, όλα τα παραπάνω, μπορεί να ορίζονται ως δυνατότητες, αλλά η εφαρμογή τους είναι
πάντα ζήτημα συσχετισμών, σε συνδυασμό και με τις τρέχουσες ανάγκες της
σημερινής ηγεσίας των ΗΠΑ να επανακάμψει στη διεθνή σκηνή, από τις πληγές του υπέστη
το γόητρό της από την προεδρία Τραμπ.
Οι πατέντες είναι επικοινωνιακό «κελεπούρι» γι' αυτόν τον
σκοπό, αφού, το αίτημα για άρση τους, αφενός συναντά την αγωνία των φτωχών
χωρών, αφετέρου σηματοδοτεί την αλλαγή πολιτικής της σημερινής αμερικανικής ηγεσίας
με αιχμή ένα ζήτημα, τξην άρση της πατέντας, το οποίο ο Τραμπ δεν συζητούσε
καν.
Ταυτόχρονα, ο Μπάιντεν δεν θέλει αυτή τη στιγμή να
ανοίξει νέα εσωτερικά μέτωπα, ιδίως μετά τις ντροπιαστικές εικόνες στο
Καπιτώλιο, και ενώ αναμένει μαζικές διαδηλώσεις στις ΗΠΑ υπέρ της άρσης της
πατέντας.
Υπάρχει όμως και ένας περισσότερο άμεσος, υγειονομικός
λόγος για την απόφαση του Μπάιντεν, που αφορά όλον τον ανεπτυγμένο κόσμο και
βέβαια τις ΗΠΑ: Όσο δεν εμβολιάζεται ο αναπτυσσόμενος κόσμος, κανένα εμβόλιο
δεν θα γλιτώσεις τις πλούσιες χώρες από τις μεταλλάξεις και τα νέα πανδημικά
κύματα που θα προκαλέσουν. Γεγονός το οποίο θα επιφέρει νέους, ανεπιθύμητους
τριγμούς στις μεγάλες καπιταλιστικές οικονομίες.
Γιατί, όμως, αρνείται η Γερμανία και η Κομισιόν; Στην
παρούσα φάση το Βερολίνο φαίνεται να υποκύπτει στην τεράστια δύναμη του λόμπι
των φαρμακευτικών, που σε Γερμανία και Βρυξέλλες απασχολεί «στρατιές»
υπαλλήλων.
Τακτική υποχώρηση;
Η συντονισμένη πίεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας,
της Ινδίας και των λατινοαμερικανικών χωρών, σε συνδυασμό με την πίεση από το
εσωτερικό του και τις ανάγκες «σμίλεψης» διαφορετικού διεθνούς προφίλ που θα
υπηρετήσει καλύτερα την πολιτική του, οδήγησαν τον Μπάιντεν να δεσμευτεί για
την αύξηση της προσφοράς εμβολίων στις φτωχές χώρες χαλαρώνοντας την προστασία
των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας και της πνευματικής ιδιοκτησίας στα εμβόλια
κοροναϊού.
Πρόκειται και για κίνηση «ματ» έναντι της Ρωσίας και της
Κίνας που μέχρι τώρα λειτουργούν με όρους «προσφοράς» των εμβολίων τους - με
άλλα ανταλλάγματα - στον αναπτυσσόμενο κόσμο: Αντί για προσφορά ψαριών, ο
Μπάιντεν εμφανίζεται να χαρίζει στους φτωχούς καλάμια και καλύτερους τρόπους
ψαρέματος.
Αισθανόμενες επίσης την πίεση, οι φαρμακευτικές
επιδιώκουν να αποφύγουν να θέσουν σε κίνδυνο το επιχειρηματικό τους μοντέλο και
τα κέρδη τους. Έτσι, η Pfizer και η Moderna ανακοίνωσαν η καθεμιά τους βήματα
για την αύξηση της προσφοράς εμβολίων σε όλον τον κόσμο.
Το θέμα έρχεται στο προσκήνιο καθώς η Ινδία και η Νότια
Αφρική πιέζουν το το Γενικό Συμβούλιο του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου να
παραιτηθεί από μια διεθνή συμφωνία πνευματικής ιδιοκτησίας που προστατεύει τα
εμπορικά μυστικά των φαρμακευτικών προϊόντων. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Βρετανία
και η Ευρωπαϊκή Ένωση έχουν μέχρι στιγμής μπλοκάρει το σχέδιο.
Στον Λευκό Οίκο, οι σύμβουλοι υγείας του προέδρου
εμφανίζονται διχασμένοι. Κάποιοι λένε ότι ο Μπάιντεν έχει μια ηθική επιταγή να
εξοφλήσει και ότι είναι κακή πολιτική για τον πρόεδρο να συνταχθεί με
φαρμακευτικά στελέχη.
Άλλοι λένε ότι η διαρροή εμπορικών μυστικών δεν θα
συνεισφέρει στην διεύρυνση της προσφοράς εμβολίων, ενώ θα απειλούσε την
οικονομική ύπαρξη των εταιριών. Έχοντας τη συνταγή για ένα εμβόλιο δεν σημαίνει
ότι ένας κατασκευαστής φαρμάκων θα μπορούσε να το παράγει, σίγουρα όχι όσο
γρήγορα απαιτούν οι ανάγκες, με τον αντίλογο να υποστηρίζει ότι μια τέτοια
κίνηση θα βλάψει την καινοτομία και την επιχειρηματικότητα αλλά και την
αμερικανική φαρμακευτική βιομηχανία εν γένει. Αντ ' αυτού, λένε, ο Μπάιντεν
μπορεί να αντιμετωπίσει τις παγκόσμιες ανάγκες με άλλους τρόπους, όπως
πιέζοντας τις εταιρείες που κατέχουν τις πατέντες, να δωρίσουν τεράστιες
ποσότητες εμβολίου ή να το πουλήσουν με χαμηλό κόστος.
«Για τη βιομηχανία, αυτό θα ήταν ένα τρομερό προηγούμενο» λέει ο Geoffrey Porges, αναλυτής
της επενδυτικής τράπεζας SVB Leerink. «Θα ήταν εξαιρετικά αντιπαραγωγικό γιατί
αυτό που θα έλεγε στη βιομηχανία είναι: "Μην εργάζεστε σε τίποτα, γιατί αν
το κάνετε, πρόκειται απλώς να σας το πάρουν μετά”».
Ο Δρ Άντονι Φάουτσι, επικεφαλής ιατρικός σύμβουλος του
Μπάιντεν για την πανδημία - ο οποίος είχε υποστεί τα πάνδεινα από τον Τραμπ -
δήλωσε σε συνέντευξή του τη Δευτέρα ότι οι ίδιες οι φαρμακοβιομηχανίες πρέπει
να δράσουν, είτε επεκτείνοντας σημαντικά την παραγωγική τους ικανότητα να
προμηθεύουν τα κράτη με εμβόλια σε «εξαιρετικά μειωμένη τιμή», είτε αφήνοντας
τον αναπτυσσόμενο κόσμο να κάνει φθηνά αντίγραφα. «Σέβομαι πάντα τις ανάγκες
των εταιρειών να προστατεύουν τα συμφέροντά τους, αλλά δεν μπορούμε να το
κάνουμε εντελώς σε βάρος του να μην επιτρέψουμε το εμβόλιο που είναι σωτήρια,
να φτάσει στους ανθρώπους που το χρειάζονται. Δεν μπορείτε να έχετε ανθρώπους
σε όλο τον κόσμο να πεθαίνουν επειδή δεν έχουν πρόσβαση σε ένα προϊόν το οποίο
παράγετε» τόνισε, απευθυνόμενος στις φαρμακοβιομηχανίες.
Η μάχη στον ΠΟΕ
Η πρόταση του Φάουτσι για αντίγραφα μοιάζει με αυτήν της
Ινδίας και της Νότιας Αφρικής που θα επιτρέψει σε εταιρείες φαρμάκων σε άλλες
χώρες να παράξουν ή να εισάγουν φθηνά γενόσημα αντίγραφα. Αυτό προϋποθέτει, ότι
οι φτωχές χώρες - μέλη του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου θα απαλλαγούν από την
επιβολή των προβλεπόμενων στο πλαίσιο της συμφωνίας του οργανισμού για τα
δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας που σχετίζονται με το εμπόριο, γνωστά ως
TRIPS.
Όπως σημειώνει το Κέντρο Ερευνας και Εκπαίδευσης στη
Δημόσια Υγεία, την Πολιτική Υγείας και την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, η TRIPs
καλύπτει καθετί που έχει σχέση με την Πνευματική Ιδιοκτησία στο Φάρμακο:
Διπλώματα Ευρεσιτεχνίας (Πατέντες), Γεωγραφικές Ονομασίες Προέλευσης,
Βιομηχανικά Σχέδια, Σήμα, καθιερώνοντας ένα ελάχιστο επίπεδο προστασίας των
δικαιωμάτων Πνευματικής Ιδιοκτησίας στα κράτη-μέλη του ΠΟΕ.
Όμως, «από την υπογραφή της TRIPs και μετά, παρατηρείται
μια συνεχής και σημαντική αύξηση στις τιμές των φαρμακευτικών και των
ιατροβιοτεχνολογικών προϊόντων, με αποτέλεσμα την οικονομική απορρύθμιση των
συστημάτων υγείας σε όλο τον κόσμο». «Η μονοπωλιακή δύναμη που παραχωρεί η
TRIPS στη φαρμακοβιομηχανία της δίνει τη δυνατότητα τεχνητής ρύθμισης των τιμών
των φαρμάκων [τεχνητή πρόκληση ελλείψεων, κλπ.] σε πολύ υψηλότερα επίπεδα από
αυτά που πιθανόν θα μπορούσαν να τεκμηριώσει το κόστος παραγωγής τους».
Η φαρμακευτική βιομηχανία υποστηρίζει ότι η άρση της
πατέντας δεν θα βοηθούσε στην αύξηση της παραγωγής εμβολίων. Διότι εξίσου
σημαντικό με το να έχεις τα δικαιώματα να κάνεις ένα εμβόλιο είναι να έχεις και
την τεχνογνωσία, η οποία θα έπρεπε να
παρέχεται από Προγραμματιστές εμβολίων όπως η Pfizer-BioNTech και η Moderna —
μια διαδικασία γνωστή ως μεταφορά τεχνολογίας.
Η Sharon Castillo, εκπρόσωπος της Pfizer, δήλωσε ότι το
εμβόλιο της εταιρείας απαιτεί 280 εξαρτήματα από 86 προμηθευτές σε 19 χώρες.
Χρειάζεται επίσης εξειδικευμένο εξοπλισμό και προσωπικό και πολύπλοκες και
χρονοβόρες μεταφορές τεχνολογίας μεταξύ εταίρων και παγκόσμιων δικτύων
εφοδιασμού και κατασκευής.
«Δεν είναι ρεαλιστικό να πιστεύουμε ότι μια παραίτηση από
την πατέντα θα διευκολύνει την αναδιάταξη τόσο γρήγορα ώστε να αντιμετωπιστεί
το ζήτημα της προσφοράς» ανέφερε.
Ταυτόχρονα, ο διευθύνων σύμβουλος της Pfizer, Albert
Bourla, δήλωσε στο LinkedIn ότι η εταιρεία του θα δωρίσει αμέσως φάρμακα αξίας
άνω των 70 εκατομμυρίων δολαρίων στην Ινδία.
Συμπέρασμα
Όπως το έθεσε και ο ευρωβουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ, Στέλιος
Κούλογλου, σε δηλώσεις του στον ραδιοσταθμό «Στο Κόκκινο», «τα πνευματικά
δικαιώματα αντί να προστατεύουν τους δημιουργούς έχουν εξελιχθεί σε προστασία
των ισχυρών και των πολυεθνικών εξαιτίας του νεοφιλελευθερισμού. Έτσι όπως έχει
διαρθρωθεί το παγκόσμιος καπιταλισμός, δε μπορείς να κάνεις τίποτα καλό. Μετά
την ανακοίνωση του Μπάιντεν έπεσαν κατακόρυφα οι μετοχές των εταιρειών αυτών.
Και καλό να ήθελαν να κάνουν δηλαδή, δε θα τις άφηνε η λογική ότι οι μέτοχοι
δεν θα έχουν τα κέρδη που περιμένουν. Είναι ένας φαύλος κύκλος. Ο άπληστος
αυτός καπιταλισμός είναι καταστροφικός».
Ωστόσο, όπως παρατήρησε ο ευρωβουλευτής, «ουδέν κακό
αμιγές καλού. Η πανδημία και η στάση των φαρμακευτικών και της Γερμανίας μας
δίνει την δυνατότητα να μιλήσουμε επιτέλους για τις Big Pharma, τις μεγάλες
φαρμακευτικές και τον συχνά βρόμικο ρόλο τους σε όλο το κόσμο. Το είδαμε στην
Ελλάδα στην πιο ακραία μορφή με την υπόθεση Novartis».