Το γέλιο δεν είναι απλώς μια αντίδραση σε κάτι αστείο, αλλά πολυδιάστατο κοινωνικό φαινόμενο. Ο ανθρωπολόγος Μούνρο Έντμονσον υποστήριξε ότι το γέλιο είναι ουσιαστικά κοινωνική δραστηριότητα, αφού έχει την τάση να μεταδίδεται από άτομο σε άτομο.
Το γέλιο είναι μεταδοτικό δεν λέμε; Όταν ακούμε ή βλέπουμε κάποιον να γελάει, συχνά γελάμε και εμείς ή τουλάχιστον χαμογελάμε.
Αυτή η ιδιότητα του γέλιου αξιοποιήθηκε και στη βιομηχανία του θεάματος. Για παράδειγμα, οι παραγωγοί τηλεοπτικών σειρών πρόσθεταν κονσέρβα γέλιου στις κωμικές σειρές τους, επειδή ανακάλυψαν ότι ο ήχος του γέλιου έκανε τις σκηνές να φαίνονται πιο αστείες στους θεατές.
Σε άρθρο της στο Sapiens.org η ανθρωπολόγος Κίρστεν Μπελ αναλύει το γέλιο ως ένα σύνθετο φαινόμενο. Από την απλή ευχαρίστηση που μπορεί να υποδηλώνει μέχρι την δύναμή του να ενοχλεί και να «ταράζει τα νερά».
Το γέλιο δεν λειτουργεί πάντα με τον ίδιο τρόπο. Όταν κάποιος γελάει μόνος του, χωρίς να υπάρχει προφανής αιτία ή χωρίς να τον ακολουθούν οι γύρω του, μπορεί να φαίνεται παράξενος ή αμήχανος.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αμήχανη αντίδραση της ηθοποιού Νάταλι Πόρτμαν κατά τη διάρκεια της απονομής των Χρυσών Σφαιρών το 2011. Έπειτα από ένα αποτυχημένο αστείο, η αμήχανη νευρική της αντίδραση την έκανε αντικείμενο μιμήσεων και σατιρικών βίντεο στο διαδίκτυο.
Η φυσιολογία του γέλιου
Το γέλιο είναι μια ιδιαίτερη φωνητική έκφραση που χαρακτηρίζεται από επαναλαμβανόμενες εκπνοές αέρα. Αυτός είναι και ο λόγος που το γέλιο, ανεξαρτήτως γλώσσας ή πολιτισμού, αποδίδεται με παρόμοιους ήχους: «χα-χα-χα» στα ελληνικά, “ha-ha-ha” στα αγγλικά, “xe-xe-xe” στα ρωσικά, “‘eh ‘eh ‘eh” στη γλώσσα των Μάγια.
Αυτός ο ρυθμικός ήχος γέλιου δεν είναι αποκλειστικά ανθρώπινος, υποστηρίζει η Μπελ. Οι χιμπατζήδες και οι μπονόμπο, γελούν όταν γαργαλιούνται ή παίζουν. Το γέλιο τους μοιάζει περισσότερο με λαχάνιασμα. Ωστόσο, δεν είναι βέβαιο ότι διαθέτουν πραγματική αίσθηση του χιούμορ, καθώς δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι ανταποκρίνονται με γέλιο σε αστείες καταστάσεις, όπως κάνουν οι άνθρωποι.
Γέλιο και πολιτισμός
Το γέλιο δεν είναι πάντα αποδεκτό από τους αυστηρούς κοινωνικούς κανόνες, ειδικά όταν είναι ανεξέλεγκτο ή υπερβολικά δυνατό. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, πολλοί Ευρωπαίοι φιλόσοφοι και στοχαστές αντιμετώπιζαν το έντονο γέλιο με καχυποψία αναφέρει το Sapiens. Ο Ολλανδός φιλόσοφος Εράσμος, τον16ος αιώνα, συμβούλευε τους νέους να αποφεύγουν το δυνατό ή υπερβολικό γέλιο, ενώ σύμφωνα με το εθιμοτυπικό εγχειρίδιο του 19ου αιώνα The Ladies’ Book of Etiquette and Manual of Politeness, οι γυναίκες έπρεπε να γελούν με μέτρο: ούτε πολύ δυνατά ούτε πολύ χαμηλόφωνα, ώστε να μην προσβάλλουν τους γύρω τους.
Αυτές οι κοινωνικές αντιλήψεις επηρεάζουν όχι μόνο τον τρόπο που γελάμε, αλλά και το τι βρίσκουμε αστείο. Για παράδειγμα, ένα χαρακτικό του Βρετανού καλλιτέχνη Thomas Rowlandson (1800), με τίτλο “Το Γέλιο”, απεικονίζει έναν χωρικό που γελάει βλέποντας τη γάτα του ντυμένη με ρούχα. Η εικόνα αυτή υποδηλώνει ότι οι “απλοϊκοί” άνθρωποι γελούν με “χαζά” πράγματα, αφήνοντας να εννοηθεί ότι η αίσθηση του χιούμορ συνδέεται με την κοινωνική τάξη και την εκπαίδευση αναφέρει το Sapiens.
Το γέλιο ως παγκόσμια γλώσσα
Υπάρχει, ωστόσο, ένα είδος γέλιου που φαίνεται να είναι καθολικό. Είναι το γέλιο που προκαλεί η κωμωδία. Δεν είναι τυχαίο ότι μία από τις μεγαλύτερες κινηματογραφικές επιτυχίες ήταν η ταινία «Και οι θεοί τρελάθηκαν» (The Gods Must Be Crazy), μια ταινία που χάρισε πολύ γέλιο από τη Νέα Υόρκη μέχρι το Τόκιο.
Η φυσική κωμωδία είναι ιδιαίτερα επιτυχημένη γιατί ξεπερνά τα γλωσσικά και πολιτισμικά εμπόδια λέει η Μπελ. Αυτός είναι και ο λόγος που κωμικές εκπομπές όπως το The Benny Hill Show, o Mr Bean, ή το America’s Funniest Home Videos, που βασίζονται σε τούμπες και γκάφες παραμένουν δημοφιλείς διεθνώς.
Το γέλιο ως όπλο
Ωστόσο, το γέλιο δεν είναι πάντα απλώς μια μορφή διασκέδασης. Στην πολιτική μπορεί να αποτελέσει όπλο. Σύμφωνα με τον ιστορικό Ζόζεφ Μπάτγουιν υπάρχει και το φαινόμενο του «ανατρεπτικού γέλιου», όπου η κοροϊδία και η σάτιρα λειτουργούν ως μέσα αμφισβήτησης της εξουσίας.
Το γέλιο είναι ένα από τα πιο παράδοξα ανθρώπινα φαινόμενα. Από τη μία, μας ενώνει ως κοινωνίες, αφού μας κάνει να αισθανόμαστε συνδεδεμένοι με τους γύρω μας. Από την άλλη, μπορεί να αποκαλύψει αδυναμίες, ρήγματα στις κοινωνικές δομές και να ανατρέψει ιεραρχίες. Και, τελικά, αυτή είναι η πραγματική δύναμη του γέλιου: η ικανότητά του να διασκεδάζει, να αποκαλύπτει και ταυτόχρονα να ανατρέπει τα δεδομένα.