Σόφη Σκευοφύλακα
Η τσιγκουνιά είναι ένα χαρακτηριστικό που δύσκολα περνά απαρατήρητο. Είναι ο άνθρωπος που μετρά τα κέρματα πριν αφησει πουρμπουάρ, που παζαρεύει μέχρι και το τελευταίο ευρώ ή που προτιμά να υποφέρει παρά να πληρώσει για άνεση.
Πίσω όμως από αυτή τη συχνά παρεξηγημένη συμπεριφορά, κρύβεται μια πιο σύνθετη ψυχολογική και κοινωνική πραγματικότητα. Πώς προκαλείται τελικά η τσιγκουνιά;
Μια συμπεριφορά με βαθιές ρίζες
Σύμφωνα με τους ψυχολόγους, η τσιγγουνιά (ή «παθολογική αποταμίευση» όπως την αποκαλούν οι ειδικοί σε ακραίες περιπτώσεις) δεν είναι απλώς μια συνήθεια ή ένα γνώρισμα χαρακτήρα.
Πρόκειται συχνά για ένα αποτέλεσμα πολυπαραγοντικών αιτιών: παιδικές εμπειρίες, τραύματα, φόβοι, ανασφάλειες ή ακόμα και συγκεκριμένες νευροψυχολογικές δομές.
Η ψυχολογική εξήγηση: Φόβος απώλειας και ανάγκη ελέγχου
Ο τσιγγούνης δεν είναι απαραίτητα άκαρδος ή σκληρός. Πολλές φορές υποκινείται από φόβο έλλειψης: φόβο ότι τα χρήματα δεν θα φτάσουν, ότι θα χάσει τον έλεγχο ή ότι θα επιστρέψει σε μια κατάσταση φτώχειας ή αβεβαιότητας.
Συχνά η συμπεριφορά αυτή ενισχύεται από τραυματικές εμπειρίες, όπως η οικονομική ένδεια στην παιδική ηλικία, ο ξαφνικός θάνατος ενός γονέα ή η χρεοκοπία της οικογένειας.
Η αποταμίευση γίνεται τότε ένα είδος αυτοπροστασίας: όσο περισσότερα χρήματα κρατά κάποιος, τόσο περισσότερο «ασφαλής» νιώθει — ακόμα κι αν δεν ξοδεύει τίποτα.
Ο ρόλος της ανατροφής
Η τσιγκουνιά συχνά διαμορφώνεται ήδη από την παιδική ηλικία. Ένα παιδί που μεγαλώνει σε περιβάλλον όπου τα χρήματα είναι πηγή άγχους ή καβγάδων, μπορεί να αναπτύξει συναισθηματική σύνδεση με το χρήμα ως σύμβολο ελέγχου ή σταθερότητας.
Αντίθετα, γονείς που μαθαίνουν στα παιδιά τους τη διαχείριση χρημάτων με υγιή τρόπο — χωρίς υπερβολές ούτε σπατάλες, ούτε τσιγκουνιές — μειώνουν την πιθανότητα το παιδί να αναπτύξει φοβική σχέση με τα οικονομικά του στο μέλλον.
Τσιγκουνιά και προσωπικότητα: γεννιέσαι ή γίνεσαι;
Οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι η τσιγγουνιά σχετίζεται σε έναν βαθμό και με τον χαρακτήρα του ατόμου.
Άνθρωποι με υψηλά επίπεδα τελειομανίας, άγχους ή ανάγκης για έλεγχο, είναι πιο πιθανό να έχουν τάσεις παθολογικής οικονομίας.
Παράλληλα, υπάρχουν ενδείξεις ότι ορισμένα χαρακτηριστικά προσωπικότητας είναι κληρονομικά, επομένως και η τσιγκουνιά μπορεί να έχει κάποιες βιολογικές βάσεις.
Κοινωνικοί και πολιτισμικοί παράγοντες
Αξίζει να σημειωθεί ότι η αντίληψη για την τσιγκουνιά διαφέρει ανάλογα με την κοινωνία και την εποχή.
Σε περιόδους κρίσης ή πολέμου, η αποταμίευση και η λιτότητα θεωρούνται αρετές. Σε πλούσιες περιόδους, κατακρίνονται ως ένδειξη ανασφάλειας ή μικροπρέπειας.
Επιπλέον, σε κάποιες κουλτούρες η λιτότητα είναι πολιτισμική αξία, ενώ σε άλλες η γενναιοδωρία αποτελεί κοινωνική υποχρέωση.
Πότε γίνεται πρόβλημα
Η τσιγκουνιά γίνεται πρόβλημα όταν:
προκαλεί πίεση ή σύγκρουση στις διαπροσωπικές σχέσεις
ο άνθρωπος στερείται βασικά πράγματα (υγεία, θέρμανση, φαγητό)
δημιουργεί μονιμοποιημένο άγχος και εμμονές
δεν προκύπτει από ανάγκη αλλά από παθολογική εσωτερική πίεση
Σε τέτοιες περιπτώσεις, η τσιγκουνιά μπορεί να αποτελεί σύμπτωμα ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής (OCD) ή άλλης ψυχικής δυσλειτουργίας και καλό είναι να ζητείται βοήθεια.
Ο τσιγκούνης στην εποχή του υπερκαταναλωτισμού
Στην εποχή που ζούμε, όπου η κατανάλωση προωθείται ως τρόπος ζωής, η τσιγκουνιά μπορεί να μοιάζει παράδοξη — ή ακόμη και αντισυμβατική.
Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα, άτομα που αποφεύγουν τις σπατάλες αποκτούν κοινωνική αποδοχή μέσα από το κίνημα του “minimalism” ή της “συνειδητής κατανάλωσης”.
Η διαφορά, όμως, βρίσκεται στο κίνητρο: άλλο είναι να είσαι συνειδητός καταναλωτής και άλλο να στερείσαι από φόβο ή ενοχή.